Ei gåve frå 1950-talet

Bøker frå førre hundre­året er i vinden for tida. Det seinaste dømet er den store internasjonale interessa for bøkene til Torborg Nedreaas.

Tyske og britiske forlag har kjempa om rettane til romanen «Av måneskinn gror det ingenting», som kom i 1947.

Nedreaas skreiv krass, feministisk litteratur i etterkrigstida, både noveller og romanar, og ho fekk den første litteraturkritikar­prisen i 1950.

Fram frå gløymsla

Her heime er den vesle boka «Maud Martha» siste tilskot på stamma av eldre bøker som no blir løfta fram.

Boka blei skriven i 1953 av Gwendolyn Brooks, som var ein kjend amerikansk poet på 1950- og 60-talet.

Som Nedreaas skriv Brooks frå eit kvinne­perspektiv. Som henne skriv ho om draumar som ikkje vart realiserte.

Men der Nedreaas kunne sjokkere, er Brooks mildare i forma. Ikkje dermed sagt at det ikkje ligg samfunns­kritikk mellom linene!

Den neddempa forteljar­måten gir innhaldet desto meir kraft, tenkjer eg.

Vi er i Chicago i mellomkrigstida. Maud Martha er sju år i det forteljinga startar, og vi følgjer henne fram til ho er om lag 30. Heilt frå ho er lita, veit ho at ho kan komme til å måtte ta til takke med det nest beste.

Det store i det små

Løvetann, lappetøys­kjole, blyg prakt, trøyst.

Brooks slår an tonen frå start. Gjennom 34 små kapittel, scener som alle syner ei ny side av Maud Martha eller uttrykker ei djup og rettvis kjensle, skildrar Brooks menneske i den svarte arbeidar­klassa. Rasismen ligg som eit tungt teppe over alt Maud erfarer.

Brooks skildrar stygge sider av det amerikanske samfunnet. Det skal gå eit tiår og vel så det før borgarretts­kampen verkeleg tar fart.

Men livet til Maud Martha er langt ifrå berre dystert, om enn nokre draumar smuldrar vekk:

Skriv fram ei lukke på trass

Er ho ironisk? Eg trur ikkje det, og Brooks lar det vere opp til lesarane å tolke. Når Maud Martha tek valet om å bli den beste utgåva av seg sjølv, tek ho og stilling til sjølve livet.

Det er ein sjeldsynt optimisme hos den unge jenta. Ho kunne ha gått for ein aktivistisk motstand, eller falle ned i depresjonen.

Her er nok ein kunne la seg knekke av:

Kjensla av å skulle vise takksemd fordi ein kvit klasse­kamerat vil komme på besøk.

Ein søster som er vakrare enn henne sjølv og sjølvsagt far sin augestein, seinare ein beilar som tek ho fordi ho er god nok, men kan hende ikkje den beste.

Eit kino­publikum der alle er kvite og det unge svarte paret er redd dei skal få kommentarar og stygge blikk på grunn av utsjånaden sin.

Ein julenisse i eit kjøpe­senter som tek alle dei kvite barna på fanget, men ikkje vesle Paulette, dottera til Maud Martha og mannen hennar.

Observant og raus

Det unge paret har funne seg eit husvære der det er kakerlakkar på golvet og mus i veggane. Når mannen mistar jobben, må Maud Martha prøve seg som hushjelp. Ho seier opp på dagen når ho blir audmjuka på grunn av hudfargen.

Med eit nærgåande blikk og ein poetisk penn skriv Brooks fram daglegdagse hendingar og fine, små portrett av folka i nabolaget. Forfattaren tyr ikkje til sentimentalitet, men gir verdi til både Maud og menneska rundt henne.

Maud Martha blir inga heltinne, men ei kvinne som ser at livet har utfordringar ho blir nøydd til å møte.

Oppdaga på nytt

Også i USA fekk romanen «Maud Martha» ein renessanse ein generasjon etter at han kom ut. I samtida falt boka i skuggen av forfattarar som James Baldwin og Ralph Ellison, skriv kritikaren Margo Jefferson i eit interessant føreord.

Det er Vibeke Saugestad som har omsett romanen. Ho har lenge hatt eit vaktsamt blikk for lødig amerikansk litteratur, frå ungdoms­romanane til Angie Thomas til «Håndbok for vaskedamer» av Lucia Berlin.

I ei tid der polariseringa på ny er ekstrem i USA, og der Noreg held seg med eit uttrykk som «kvardags­rasisme», kan det gi nye perspektiv å lese ei gammal bok.

«Maud Martha» er ei bok som nettopp pirkar borti små, farlege undertrykkings­mekanismar, både frå dei som trykker andre ned og frå dei som sjølv er undertrykte.