Det kan godt hende at Mo Yan har vore taus der han burde ha talt. Eg kjenner ikkje godt nok verken til hans politiske overtydingar eller til rammene han utfaldar seg innanfor som heimehøyrande i Kina og som medlem av kommunistpartiet. Truleg er det snakk om balansegang her, og derfor er det overraskande kor ramsalt kritikk han leverer av partiet og av systemet. Dette gjeld også for «Hvitløksballadene», den femte boka av han på norsk, som kom på kinesisk allereie i 1988.
Om ein ser nøyare etter, vil ein finne ut at kritikken først og fremst er retta mot lågare partifunsjonærar, mot korrupsjon og mot gamle, seigliva tradisjonar. Lovene kan vere bra nok, men dei blir ikkje følgt. Partiet får ikkje pisken, den får dei utru tenarane smake. Likevel, skildringa av skruppellause autoritetar som får lov til å herje med bøndene år ut og år inn, er - i alle fall indirekte - ein systemkritikk.
Ingen nåde
I denne romanen er vi igjen tilbake til traktene der Mo Yan vaks opp som barn av fattige bønder. "Igjen", fordi det gjerne er der, i Gaomi i Shandong-provinsen at forfattaren legg handlinga i historiene sine.
Intrigen er like enkel som den er brutal: Dei fattige bøndene er oppfordra til å dyrke kvitløk. Det blir overproduksjon og mottaket stengjer. Ille, ikkje sant? Men vi romanlesarar veit meir. Vi har nemleg følgt to bønder frå dei drog heimefrå før hanegal, vi har vore vitne til korleis dei må betale stadig nye avgifter på vegen. Når dei omsider står fremst i køen for å levere, stengjer mottaket på ubestemt tid, og dei som stengjer, hindrar i tillegg bøndene i å selje varene til andre.
Den detaljerte skildringa av den 25 kilometer lange vegen til mottaket, der den eine har eit gammalt esel og den andre ei drektig ku spent framfor kjerra, gir overgrepet ei heilt eiga vekt. Dessutan kjenner lesarane både dei to småbøndene og familiane frå før, frå livet i landsbyen. Der har vi nådd å opparbeide ein temmeleg sterk motvilje mot han med kua, som hestehandlar med dottera i ein komplisert ekteskapskabal. Den mishandla bonden tek grusomt igjen - mot dotter si.
Følgjene av å knuse hovudkvarteret
På sidelina, det vil seie framfor kvart kapittel, går ordet til den blinde, men skarpt observerande Zhang Kou, som har ein ny ballade til alle situasjonar:
"Pamper i partiet styrer våre liv straks de hever stemmen, må menigmannen høre -Ut å plante hvitløk, var et direktiv når den ikke selger, hva skal fattigbønder gjøre?
(…)
Folket og hvitløken råtner i kor er vi blitt feige i handling og ord?
(…)
Vi bomarderer hovedkvarteret (…) Er dere rede til å marsjere?
Så blir det marsj mot hovudkvarteret og etterpå blir ein vilkårleg gjeng frå landsbyen godt kjent med innsida av fengslet, med smaken (ja, smaken) av lus og urin, med stank og juling og rotter og overgrep frå både medfangar og fangevaktarar.
Medrivande og opprørande
Det er frykteleg og fargerikt og medrivande og opprørande og grotesk på ein gong. Dette er eit samfunn der rettmessige protestar blir kalla for oppvigleri og dermed får offeret like gjerne straff som oppreising, dette er eit samfunn der det å stå mot tvangsgifte set i gang reine dominoeffekten av ulykker i landsbyen, dette er ein stad der det beste er å lyde far og partiet viss du ikkje vil bli skambanka eller fengsla for lange tider.
Og det heile er skildra med ein presisjon som gjer at realismen skjener ut mot det uverkelege. Eg tenkte under lesinga at Mo Yan hadde lært av colombianske Gabriel Garcia Marquez og hans historier frå landsbyen Macondo i «100 års ensomhet». I etterordet står det at Mo fekk eit deja-vu då han las colombianarens bøker: med utgangspunkt i Gaomi hadde han sjølv nemleg skapt sin eigen "magiske" landsby av barndomserfaringar kombinert med ein type kinesisk forteljetradisjon av det fantastisk-satiriske slaget. Så langt etterordet.
Sterk lesnad
Mo skrur det heile hardare til enn Marquez: Stanken er verre, overgrepa hardare, tonen råare. Du blir godt kjent med dei mange ulike fargevalørane, konsistensane og ikkje minst odørane på spy, til dømes. Valden er eksplisitt og dvelande og nærmar seg til tider sadisme. Og brutaliteten gjennomsyrer samfunnet, nesten fullstendig. Det er mykje, men etter ein viss tilvenningsperiode tilpassar den lesaren som ikkje har gitt opp seg dette. Då ser ein også små glimt av medmenneskelege handlingar. Balladane (på glimrande norsk ved Sæmund Fiskvik) løfter lesinga. Og mange av dei portretterte sit i lenge etterpå, både dei og skjebnane deira.
Romanen er omsett til eit kraftfullt og levande norsk av Brit Sæthre.
Kort sagt: "Hvitløksballadene" er sterk lesnad. Fattigdommen er ikkje vakker, og han får ikkje fram det beste i folk, likevel er det ikkje tvil om kvar forfattarens sympati ligg. Eg veit ikkje om partiet bruker Mo Yans romanar i kampen mot korrupsjon på lågt nivå. Historiene hans kan uansett vere eit tveeggja sverd.
- Les også: Anmeldelse av romanen
- Les også: Kronikken
