I den nest siste romanen hans, «De fattige i Lodz», var det ghettoen i den polske byen Lodz. I «De utvalgte» er det ein institusjon for barn med disiplinproblem, eller med handicap av fysisk eller psykisk art. Begge romanane handlar om utgrupper som burde eliminerast for at den ariske samfunnskroppen skulle framstå rein, sunn og lytefri.
Dei som ligg i gråsona
Den prislønte og kritikarroste forfattaren Sem-Sandberg (som forresten har norske foreldre) er ikkje redd verken for det store alvoret eller dei store spørsmåla. Og som alle interessante krigsforfattarar studerer han ikkje berre kven som gjorde kva mot kven: Han utforskar i tillegg menneskesinnet og studerer kvar det er folk trør over ei grense, og han spør seg – og oss – kvifor dette skjer.
Dei som interesserer han mest er dei som ligg i gråsona: Dei som prøver å leve eit anstendig liv og få til noko innanfor systemet, og som på eitt punkt på glideskalaen må setje foten ned og rope «hit men ikkje lenger», eller bli ein av dei.
Søster Anna og den radikale samfunnsmedisinen
Steve Sem-Sandberg: «De utvalgte», roman. Omsett til norsk av Bjørn Alex Herrman
Anna er ikkje ein av dei. Ho interesserer seg ikkje for politikk, men ho interesserer seg sterkt og emosjonelt for dr. Jekelius og søkjer seg til institusjonen Spiegelgrund i Wien for å vere i nærleiken av han. Gradvis får ho ansvaret for å setje injeksjonane som sende det legane kalla idiotar og vanskapningar ut av den verda dei ikkje fortente ein plass i. Ho følgte berre ordre, ho gjorde berre jobben sin.
Anna Katschenka og dr. Jekelius blei begge dømt etter krigen, både i det verkelege livet og i «De utvalgte». I romanen blir Anna den eine av to hovudpersonar som vi følgjer heile vegen. Den andre er Adrian Ziegler, ein gut som har vanskeleg for å konsentrere seg på skulen. Far er alkoholikar av den valdelege sorten og mor og dei mange barna lever i konstant frykt og har dessutan for lite å leve av. Du treng ikkje ha embetseksamen for å forstå at Adrian har problem. På Spiegelgrund blir det lagt vekt på at far er tater og at det renn ureint blod i Adrians årer.
Eit fengslande mikrokosmos
Innanfor murane på Spiegelgrund skaper Sem-Sandberg eit mikrokosmos av eit sjeldant slag: Her lever smånaskarar som Adrian side om side med psykotiske og sterkt hjerneskadde barn. Imponerande mange har fått sitt eige liv i dette eposet; her er han som spelar piano men berre på dei svarte tangentane, her er han som alltid seier høgt det han ser, her er han som vaktar ei dør med livet som innsats og han som veit å fortelje at alle kvinner inkludert mora er horer, men at far skal kome og berge dei alle når han berre har vunne krigen.
Persongalleriet opnar for komiske, ja, kostelege konstellasjonar, som i sin tur gjer strafferegimet meir frykteleg og meiningslaust. Lesaren har nådd å sjå dei innlagde – eller kanskje heller innsette – som menneske, som personlegdommar, som rare, fine typar. Så blir ein av dei nye venene dine vikla stramt inn i våte, kalde laken og må stå i ro til dei er tørre – fordi han har tissa i senga. Tørkinga tek 14 timar.
Action og idear
«De utvalgte» er rik på dramatikk og på personar som er skildra med sterk innleving, medkjensle og humanitet. Det er ein roman med skikkeleg driv: Kva skjer med Adrian? Og med stakkars Julius? Og korleis går det når nokon slepper Tordenen ut av buret hans?
«De fattige i Lodz» handler og om utgrupper som burde eliminerast for at den ariske samfunnskroppen skulle framstå rein, sunn og lytefri.
Men ikkje minst er dette ein ideroman. Ein ting er at vi nok ein gong blir mint på dei nazistiske ideane om reine rasar og mindreverdige individ. Meir interessant er det å studere korleis idear kjem på gli når dei hamnar under press: Kva gjer du når strenge autoritetar ber deg om å myrde, etter å ha omdøypt «mord» til «omsorg»? Burde Anna ha forstått før? Skulle ho ha sagt frå? Til kven, i så fall? Realitetane på bakken gjer dei store, prinsipielle spørsmåla om til ei rekkje mindre problem, ikkje minst av praktisk art.
I romanen «De fattige fra Lodz» møtte vi den jødiske leiaren for ghettoen som berga mange liv fordi han samarbeidde så utmerka med nazistane. Kvar var punktet der han blei så samarbeidsvillig at han frå å hjelpe jødane gjekk over til å blei eit nyttig reiskap for dei som ønska å jamne heile ghettoen med jorda?
Meir enn nok ein roman om nazistar
Slike spørsmål har ei allmenn side. Alle samfunn har sine fortolkarar som kan omdefinere og avdramatisere. Alle menneske har eit moralsk kompass som kan dreiast ut av kurs av så mangt: av kjærleik, autoritetstruskap, fordi det er enkelt eller fordi alle andre gjer det same.
Sem-Sandberg let oss ikkje få slå oss til ro med at nazismen var ein umenneskeleg ideologi som fekk tilhengarane til å gjere uhyrlege ting: Han studerer dei som ikkje var nazistar men som likevel gjorde brotsverk. Folk som liknar oss til forveksling.
