Kjærstad er ein av dei få forfattarnamna som også er adjektiv, og årets roman er heilt klart kjærstadsk. Mykje meir kjærstadsk enn «Berge» frå 2017, som såg ut til å varsle ei endring i forfattarskapet.
Forfattaren har altså vippa seg sjølv inn att på sporet mens han vippar opptil fleire av personane i den nyaste romanen ut av sporet. Slikt kan forfattarar gjere, og i denne romanen er det først og fremst Hedda som får det.
Hedda Gabler, spelt av Hedda Christine Foss, tenk det, står på scenen under premieren på Nationaltheatret og veivar med ein pistol som er ladd med ekte patroner.
Spenninga er naturleg nok knytt til om kula skal treffe statsministeren på første benk, den sleske kritikaren på fjerde benk, ekskjærasten Henrik som spelar assessor Brack, eller Hedda sjølv slik det står i manuset.
Eller nokon heilt andre, salen er full av folk på skothald og eg innrømmer gjerne at eg las slutten i ein jafs for å finne ut korleis det gjekk.
Å sjå seg sjølv i lyset frå eit kunstverk
Den gleda skal eg ikkje snyte lesarane for, men patrona i Gablers pistol stimulerer til luftige spekulasjonar: Mens modige kunstnarar på Ibsens tid avslørte dårskapen og forfekta idear, er mot i dag å trø så nær realitetane at det svir i barten. Den ekte pistolen kan tolkast som det ultimate svaret på tidas hunger etter «virkelighet».
I tillegg til Hedda og Henrik på scenen, blir vi også kjent med ti publikummarar som av svært ulike grunnar sit i salen denne premierekvelden på Nationaltheatret. Dei er eit skranglekor av Hedda-tolkingar som til saman likevel underminerer den lett desillusjonerte førestillinga om at det må realitetar til for at kunsten skal funke i vår tid:
Desse møter nemleg stykket med sine eigne liv og forventningar, og ja, fordommar. Og litt av kvart skjer i møtet mellom scene og sal, sjølv om dei i salen ikkje anar noko om ekte patroner på scenen.
Milde vindar
Forfattaren luftar altså sin skepsis mot det ein kan kalle «virkelighetslitteraturtrenden» på ganske finurleg vis.
Mindre finurleg, men likevel vellykka, er at denne gruppa av folk som i utgangspunktet ikkje kjenner kvarandre, viser seg å ha litt av kvart til felles og av og til har dei dulta bort i kvarandre. Tidvis såpass at det kunne vere på plass med eit «unnskyld» eller eit «takk».
Det kjem ikkje, men ei mild formaning om å «ta vare på vennligheten» ligg over denne romanen saman med hint om små, sanselege gleder som gjer livet verdt å leve: ferskt brød med plommesyltetøy, eit koboltblått skjerf, spiralane som legg seg i blyantspissaren, lukta av dei.
I den grad det blir tenkt stort her, fører prosjekta lite godt med seg.
Dette er ein Kjærstadroman av godt, gammalt merke, men særleg ein av dei faste postane trekkjer romanen ned. Ikkje insisteringa på at mennesket er eit ope felt som utviklar seg gjennom impulsar frå utanverda, heller ikkje ideen om at folk kan i eit glimt oppleve noko som vippar dei av pinnen og får dei til å endre livsbane, og heller ikkje opphopinga av metaforar. Det er der alt saman, og det er i ferd med å bli kjent og kjært.
Hagle, ikkje pistol
Men den faste posten eg slit med, er den generelle men vedvarande negative kritikken mot nordmenn: At «vi» er rike og late og oss sjølve nok, her lagt i munnen på dei to utlendingane i utvalet.
Dette treng ikkje vere fullstendig feil, men dei fleste vil ha fått med seg at «vi» er temmeleg delt i synet på til dømes olje og flyktningar, som må vere relevante saker kritikken skal råke. I staden for eit målretta pistolskot, sender forfattaren eit hagleskot ut i lufta mot eit «vi».
I salen på Nationaltheatret sit ein forfattar og blir inspirert til å stryke noko frå romanen han skriv på. Eg kan ikkje fri meg frå å ønskje at forfattaren neste gong strauk slike slappe parti og i staden let seg vippe over på eit nytt og ukjent spor der han fann uhøyrde, presise provokasjonar som han retta mot lesarane. Som pistolskot.
Jan Kjærstad har skrive ein glimrande kjærstadsk roman, rik på detaljar, spenning og saker til ettertanke. Men samfunnsrefsaren er ikkje på nivå med diktaren.
Du finn alle anmeldelsar og anbefalingar frå NRK på nrk.no/anmeldelser.
