«Det ligger i blodet» handlar om aids-epidemien i Noreg, frå 1975 til 1996.
Det er ei forteljing om alvorleg sjukdom. Om død. Om det usikre og sårbare. Sorg og sakn.
Men i Ketil Slagstad si gode bok om epidemien er det er også ei forteljing om noko fint, trass alt det triste.
Slagstad fortel samarbeid og solidaritet. Om korleis aids endra Noreg til det betre.
Det overraska meg.
Men kjeldearbeidet verkar så solid at eg let meg overtyde. Ikkje minst sidan Slagstad sjølv problematiserer sine eigne konklusjonar.
Han veit at historie alltid kan forteljast på mange vis. At det ofte er makta som fortel.
«Homsepest»
Slagstad er lege og historikar. Dette er den første boka hans. Imponerande!
FORSKAR: Ketil Slagstad har ein doktorgrad om skandinavisk transhistorie. No er han postdok, altså forskar, tilknytt Institutt for medisin- og etikkhistorie ved universitetssjukehuset Charité i Berlin. Biletet viser aids-forskarar som testar blod for viruset i München i 1985.
Foto: ApVed epidemiar er det nær alltid allereie utsette grupper som får skulda, skriv Slagstad. Ofte «utlendingar». Jødar. Muslimar. Prostituerte. Andre minoritetar.
Då koronaen kom 2019-20, var folk redde kinesarar.
Då aids kom, var det særleg homofile menn som fekk sjukdommen. Det kunne lett ført til auka homohat. Forsterka fordommar.
Fleire bøker og TV-seriar frå andre land viser korleis styresmaktene let som ingenting, medan homofile menn blei sjuke og døydde. Sjuka gjaldt jo «berre» homsar!
I USA meinte mange at homofile kunne skulde seg sjølv for det dei kalla «the gay plague», altså «homsepest».
Også i Noreg var det stemmer, særs i Kyrkja, som sa at aids var Guds straff over «syndige liv».
Eg trudde at desse stemmene dominerte. At frykta folk kjende for det skumle viruset, førte til auka homohat. Til panikk.
Ifølge Slagstad tok eg feil.
Unngå stigmatisering
Han skriv om at styresmaktene var på dei sårbare gruppene si side. Helsedirektoratet ville unngå homohat. Stoppe stigmatisering. Slå ned fordommar.
Målet var å stoppe smitta. Då måtte styresmaktene snakke med folk. Ikkje til dei. Dei måtte lytte. Ikkje berre bestemme.
Aids kunne lett ha «tvunget homofile tilbake i skapene», skriv Slagstad. I staden viser han korleis styresmakter og organisasjonar for homofile arbeidde side om side.
Legar som sjølv var homofile, blei plasserte i sentrale arbeidsgrupper. Organisasjonar for skeive blei høyrt.
Dette inkluderte også subkulturar.
Slagstad skriv til dømes om lærmennene. Dei feira kinky sex, gjerne utanfor faste partnarskap. Då også lærmennene blei spurte om råd, hamna dei i skvis: På den eine sida ønska dei å vere annleis. På den andre ønska dei å snakke ope om sex. Om lyst. Tenning. Spaning.
SM-PLAKAT: Denne informasjonsplakaten vender seg særleg mot S/M- og fetisjmiljøet for å informere om kondombruk. Han peikar også nase til prestar og andre i Kyrkja som meinte at aids var ei straff for «syndig livsstil». Plakat frå 1996.
Foto: Fra «Det ligger i blodet»Opnare samfunn
Sexpraten vann fram.
Sidan aids smitta gjennom seksuell omgang, måtte ein snakke om sex i det offentlege. I media. På skulen. I Kyrkja. På legekontor og sjukehus.
Ein måtte snakke om legning. Om helse. Om død. Om kva som smitta. Og om kva som ikkje gjorde det.
Aids endra Noreg, skriv Slagstad. Ikkje berre for risikogruppene. For alle.
«Epidemien som forandret Norge» er undertittelen på boka hans.
Resultatet blei eit opnare samfunn.
Prostituerte «dødsmaskinar»
Men alt var ikkje perfekt.
Kampsakene til andre viktige risikogrupper, som rusbrukarar og prostituerte, blei mindre høyrt. Der var nulltoleranse idealet: Først rus-kutt, så aids-behandling.
Prostituerte blei kalla «dødsmaskinar» i avisa. Ønsket var at dei skulle slutte å selje sex. Sjølv om det var uklart om dei eigentleg smitta kundane sine.
Legg merke til at den prostituerte blir rekna som problemet – ikkje kundane. Frå Dagbladet i 1985.
Foto: Fra «Det ligger i blodet»
Prostituerte blei sjeldnare behandla med same respekt som homofile. Her VG i 1988.
Foto: Fra «Det ligger i blodet»
I byrjinga var det mykje frykt, og lite kunnskap, om korleis aids smitta. Faksimile frå Dagbladet august 1987.
Foto: Fra «Det ligger i blodet»Slagstad viser korleis frykt og panikk var mat for media. I sjokkarta artiklar spekulerte ein til dømes i om myggstikk kunne spreie smitte. (Fasit: nei.)
«Uskuldige smitta», som blødarar, hadde høgare status enn dei som blei smitta på grunn av «avvikande livsstil». Som homofile.
Høyr bokmeldinga frå «Åpen bok: Kritikerne»:
Grundig arbeid
Ketil Slagstad har gjort eit grundig akademisk arbeid. Tråla historiske dokument. Aviser. Bøker. Livsminna og dokumenta som ligg i Skeivt arkiv. Forskingsartiklar, dagbøker og pamflettar.
Boka er illustrert med svart-kvite bilete av avisartiklar, informasjonsplakatar, brosjyrar.
GODT UTSTYRT: Styresmaktene sine informasjonsplakatar blei etter kvart meir og meir eksplisitte i bodskapen sin. Bruk kondom! Plakat frå 1995.
Foto: Fra «Det ligger i blodet»Forfattaren har dessutan intervjua ei lang rekke menneske som hadde ulike roller. Legar, sjukepleiarar og andre helsearbeidarar. Men også folk som overlevde. Pårørande. Menneske som lever med hivsmitte i dag.
Boka er ryddig kronologisk oppbygd.
Det startar med rapportar om «pest» blant homofile i USA. Sjuka kjem til Noreg i 1983. Etter mange usikre år med mykje frykt finn ein medisinar som hjelper i 1996.
Nedteikning av fakta er blanda med nærare historier. Personlege stemmer. Detaljar som gjer handlingar og vedtak lettare å forstå.
«Det ligger i blodet» har allereie vunne Bokhandlernes sakprosapris. Boka er også nominert til Bragepris, i klassen for sakprosa.
Eg blir glad, og slett ikkje overraska, om Ketil Slagstad vinn også den.
Hei!
Eg er litteraturkritikar i NRK, med særleg interesse for norsk og omsett skjønnlitteratur. Nokre av dei beste bøkene eg har lese i vår er «I morgen, og i morgen, og i morgen» av Gabrielle Zevin, og «Ixelles» av Johannes Anyuru. Bli også med på lesefest hos Jonas Hassen Khemiri, med hans roman «Søstrene», eller ein tur i Nord-Irland med Louise Kennedys «Overtredelser»!
SJÅ I NRK TV: Møt menneske som opplevde, gjennomlevde og overlevde aids-epidemien på 80-talet i tv-serien «Vi skulle døy av aids».
Høyr podkastserien «Hele historien» om aids-epidemien i Noreg:
Høyr også «Åpen bok: Kritikerne» om ei anna Brage-nominert sakprosa-bok: «Maskiner som tenker» av Inga Strümke:
