Kjærasten vart sendt i gasskammeret

Gunvor Hofmo, blir av mange rekna som ein av etterkrigstidas tydelegaste norske poetar, samstundes levde ho eit liv prega av store tragediar. I år ville Hofmo fylt 100, noko Nasjonalbiblioteket i Oslo har valt å markere stort med utstillinga «Ja er det korteste ordet i verden» og fleire føredrag i haust.

– Hofmo har frå debuten hatt ein markant posisjon i det norske litterære liv, og ho er lesen av mange. Samstundes er det ein svært omfattande forfattarskap, og mange sider ved Hofmo si dikting er mindre kjent for den allmenne lesar, seier Kaja Schjerven Mollerin, fagansvarleg for utstillinga.

Fann gamle stilbøker i eit bankskap

At Gunvor Hofmo hadde eit uvanleg skrivetalent, viste ho alt som lita. Ho gav ut mange diktsamlingar i løpet av karrieren. Men til lyrikar og Hofmo-entusiast, Jan Erik Vold si store begeistring lèt ho etter seg mange hundre upubliserte dikt, skriven i ung alder.

Jan Erik Vold har skrive fleire bøker om Gunvor Hofmo. Under førebuingane av boka «Mørkets sangerske», fann Vold gamle stilbøker i bankskapet til Gyldendal. Desse hadde Hofmo skrive i 15-års alderen og utover.

– Då eg fekk sjå gjennom det som var att etter henne kom vi over gamle skulestilar. Og det er like bra som nokon norsk romanforfattar kunne skreve prosa, fortalde Jan Erik Vold i Studio 2 på Hofmo sin 100-årsdag, tidlegare i sommar.

Etter krigen i 1946 debuterte Hofmo med diktsamlinga «Det er ingen hverdag mer». Ho hadde tidlegare imponert klassekameratar. Nå imponerte ho også si tids største forfattarar.

Ho blei med ein gong ønskja inn i den litterære fellesskapen og løfta fram av kjende forfattarar som Tarjei Vesaas og Inger Hagerup.

Dei fem diktsamlingane, som kjem i løpet av ein tiårsperiode etter krigen, haustar alle stor anerkjenning, ifølgje Schjerven Mollerin.

– Eg trur det var mange som fann trøyst i at Gunvor Hofmo sette ord på denne smerta, håpløysa og einsemda som mange følte på i åra etter andre verdskrig. Og eg trur mange også erfarte at det å skrive om eiga og andre si liding, ikkje berre er eit uttrykk for mismot, det er også å seie ja til ein større fellesskap.

Blei stille i 16 år

Samtidig som ho var i sin mest produktive periode bar ho på ei stor sorg som skulle prege ho i lang tid.

Den 26. november 1942 såg forfattar Gunvor Hofmo sin kjærast Ruth Maier bli tvungen om bord i fangeskipet Donau, som frakta norske jødar til nazistane sine gasskammer. At Ruth Maier hadde blitt gassa i hel berre få dagar etter framkomst i Auschwitz fekk ikkje Hofmo vite før etter at krigen var slutt. Då gjekk ho inn i ein djup sorg, fortel Jan Erik Vold.

– Frå 1942 og resten av krigen gjekk ho og håpa at ho skulle sjå Ruth igjen, for ingen visste kva som hadde skjedd med jødane som blei deportert. Ho brukte dei ti første åra etter krigen på å ta innover seg at Ruth var borte.

– Kva kom dette tapet til å bety for Gunvor Hofmo?

– Den store enkelthendinga og store sorg i hennar liv var tapet av den beste vennen ho hadde.

Og dette skulle også prege resten av hennar dikting.

– Det er som at ho hadde fått to oppgåver her i livet. Det eine var at ho skulle ta vare på sitt eige skrivetalent og skrive sine dikt. Det andre var å sørge for å skrive dei dikta som hennar veninne aldri fekk skrive, slik at vi aldri gløymer Ruth Maier, fortel Vold.

Den lange sorgperioden enda med eit psykisk samanbrot. Og etter bokutgjevinga i 1955 blei det heilt stille frå Hofmo i lang tid. I over 20 år var diktaren inn og ut av psykiatriske institusjonar.

Gunvor Hofmo likte ikkje å lese høgt, men på midten av 50-talet lèt ho seg overtale. Ho gjekk i eit dansk radiostudio, og sette seg ved mikrofonen. Høyr Gunvor Hofmo lese sitt eige dikt «Fra en annen virkelighet»:

I 1964 forsøkte ho å ta sitt eige liv, ifølgje legejournalar som er referert til i «Mørkets sangerske» av Jan Erik Vold. Etter sjølvmordsforsøket blei ho verande på Gaustad psykiatriske sjukehus i 11 år.

«Har lykkast å iføre henne skjørt»

Gunvor Hofmo er blant dei aller første ope homofile kvinner i Noreg.

I essayet «Verden og buksene», utgjeven i høve 100-årsjubileet, tek forfattar Kaja Schjerven Mollerin utgangspunkt i kva Hofmo si legning hadde å seie for den medisinske behandlinga ho fekk på Gaustad.

Då Hofmo kom til den psykiatriske institusjonen gjekk ho i bukser. Etter kvart blei ho ifølgje legejournalen spurd om kvifor ho gjekk kledd i «mannfolk-klede».

Ho skal ha svart at ho identifiserte seg med menn. «Driftslivet er retta mot kvinner», blei det notert i journalen.

– Det er mykje vi ikkje veit om behandlinga på Gaustad, men det kjem tydeleg fram at dei som behandla henne var veldig opptekne av at ho gjekk i bukser. For mange var nok det ein markør for at ho var homoseksuell, seier Schjerven Mollerin til NRK.

I eit utdrag av legejournalen sitert i «Verden og buksene» er det openbert at det blei gjort ein innsats for å få Hofmo til å bruke skjørt.

«Pasienten er blitt aktivisert igjennom arbeidsterapi og det har til og med lykkast å iføre henne skjørt i staden for hennar trufaste bukser.»

– Eg funderte på om Hofmo sin homoseksualitet blei sett på som ein del av sjukdomsbilete og noko som skulle kurerast. Essayet «Verden og buksene» er ein refleksjon over Hofmo sitt liv og kva det hadde å seie for henne, men det er like mykje eit forsøk på å skrive om ein bestemt periode i norsk kulturhistorie, altså mentalititetshistorie, seier Schjerven Mollerin.

Inspirasjon for musikarar

Hofmo er ein poet som har hatt brei appell for musikarar. Mange av dikta er tonesett, blant anna av Susanna Wallumrød som gav ut plata «Jeg vil hjem til menneskene». Og Pål Waaktaar Savoy fortel om sin fascinasjon for Gunvor Hofmo i boka «Tårer fra en stein».

Albumet «Fakkeltog» frå 1980 med bandet Bridges, forgjengaren til A-ha, var i stor grad inspirert av Gunvor Hofmo, fortel Waaktar Savoy i boka.

– Det var berre veldig inspirerande å lese henne. Det var nok mykje på grunn av den typen eg var at eg blei dratt mot ein som Gunvor Hofmo. Ho sette ord på mykje som eg kjende meg igjen i og som eg inntil då hadde valt å halde hemmeleg.

Gjorde comeback

Etter 16 års opphald, byrja Gunvor Hofmo å skrive igjen i 1971. Og diktsamlinga «Gjest på jorden» kom ut.

– Det kreative i henne hadde overlevd. Ho hadde så å seie latt diktarpersonen i henne gå i hi til ho var moden nok til å ta opp diktinga der ho slapp den i 1955, seier Jan Erik Vold.

Gunvor Hofmo levde eit einsamt liv, og gjekk knapt ut av Oslo-leilegheita si dei siste 20 åra fram til ho døydde i 1995.

– Ho seier jo mange stader sjølve at ho er via til mørket og einsemda. Ho er ingen festleg lyrikar, men ein djup diktar som fortel om livet slik det arta seg for henne og mange andre, seier Vold.

Anbefalt vidare lesing: