Visste du at sitronsaft var ein viktig ingrediens då England bygde seg opp som kolonimakt?
Eller at eit gipsrelieff av ein liten apekatt kan fortelje kva eigaren tenkte om synd og frelse?
Har du nokon gong høyrt om det mobile kontoret med hemmeleg rom for duellpistolar, sånn i tilfelle?
Viss svaret er nei, er vi to, og heilt sikkert mange fleire. Og boka «Tidsrom 1600-1914. Fortellinger om da Norge ble moderne» har meir på lager.
Mykje meir. Med raus og rik fotodokumentasjon.
IKKJE DØM EI BOK ETTER OMSLAGET: Kari Telste, tidlegare førstekonservator på Norsk folkemuseum, er hovudredaktør av «Tidsrom». Dessverre signaliserer framsida at dette er ei anonym og kjedeleg utgjeving. Eit sterkt misforhold mellom utside og innside.
Foto: NORSK FOLKEMUSEUM / FORLAGET PRESSPustar liv i gamle ting
Bak verket står ei tverrfagleg gruppe med hovudredaktør Kari Telste i spissen, som i 10 år har arbeidd med å puste liv i tause gjenstandar og interiør.
Først som museumsutstilling og no som bok, som ikkje må forvekslast med ein museumskatalog.
Denne noregshistoria startar i kjøkenskåpet og i soveromstaket og endar i Kina eller i Vestindiske koloniar.
Vi skal altså ikkje innom tjørebreidde eldstover og fjøs frå ymse dalføre. Boka konsentrerer seg om embetsmannsfamiliar og borgarskapet som vaks seg stort og mektig gjennom perioden.
EKSOTISK NIPS: Conversation piece frå 1800-talet, nipsens hundreår. Eksotiske fuglar levde farleg.
VÅPEN PÅ KONTORET: Mobilt «heimekontor» for pendlande statsminister på 1800-talet, med eige rom for duellpistolar, sånn i tilfelle.
MADE IN CHINA: Då Morten Juell frå Arendal gifte seg med Sara Chrystie frå Moss i 1859, gav foreldra til Sara dette serviset i gåve. Made in China. Legg merke til dobbeltmonogrammet «MJ» og «JT». Arme den som knuste ein kopp.
VIKINGSKIP: Asiatisk, heilnorsk eller god blanding? Vikingskip i dragestil av Gerhard Munthe, 1905.
Telste & co har leita fram karakteristiske gjenstandar, så vel som kuriositetar frå private rom, slik dei står på folkemuseet på Bygdøy i Oslo: pipebord, hattenåler store som mordvåpen.
Så. Korleis går det an å puste liv i ting som har gått ut av bruk i rom som ingen har budd i på hundrevis av år? Og kva er poenget?
Svaret er å hente folk ut av gløymeboka og la dei utfalde seg på ny, mellom alle tinga sine.
Sende dei derifrå og ut i samfunnet, som endra seg enormt gjennom dei drygt 300 åra boka gapar over.
FJØR I HATTEN: Hatt med fjør var topp mote tidleg på 1900-talet. Det førte til kontroversar og debatt: Var det etisk forsvarleg å drepe millionar av fuglar berre for pynt? Christianiadamer snikfotografert av Carl Størmer på 1890-talet.
Det skal ha gått med 200 millionar fuglar i året i den heftigaste perioden, og fleire artar sto i fare for å bli utrydda.
Glad og sommarkledd ung kvinne med parasoll og Tostrupgården i bakgrunnen.
Legg merke til skråblikket frå herren til venstre.
Brennemerking på torget i Kongsberg
Her er vi ikkje på det overordna, på opplysningstid og romantikken, på 1660 og 1814 og 1884.
Her møter vi myntmeister Meyer på Kongsberg, som truleg låg søvnlaus under den vakkert dekorerte trehimlingen i sovegemakket sitt. I alle fall etter at det blei avslørt at det var for mykje kopar i sølvlegeringa.
Fallet var formidabelt: pisking og brennemerking på torget på Kongsberg, før tvangsarbeid venta på Akershus.
Og lurer du på kva som skjedde med kone og barn etterpå, ja, så fortel boka det også.
Her er det embete som går i arv til søner eller svigersøner. Ambisiøse menn frå enkle kår kunne gifte seg til stand og stilling. Om dei kunne få takk i ei amtmannsdotter eller til naud ei enke, var framtida så godt som sikra.
Påfallande er også alle dei unge kvinnene som døydde i barsel. Etter sørgeåret kom det som regel ei stemor på plass. Folkeeventyra om vonde stemødrer får ei ny meining, manndottera må lide mens kjerringdottera skal arve.
REGNKLÆDER: Kvinnfolk om bord. Regntøyet kan vere laga av Ingebreth Egenæss frå Arendal, som produserte «Regnklæder». Dottera hans Secunda Emilie, gifte seg med skipskaptein Carsten Taraldsen og segla med han til Amerika på briggen «Søndre Norge».
FOTOSHOPPING: Skipskaptein Carsten Taraldsen og frua med alle dei sju barna rundt seg. Om ein ser nøyare etter, vil ein oppdage at dei to minste er montert inn i ettertid. Dei var nemleg døde av difteri då bildet blei tatt, og retusjert inn etterpå.
PREVENSJON PÅ 1700-TALET: Mannen til kjøpsmannfrua Margery Lowrie var stolt over at ho amma, noko som ikkje var vanleg i overklassen. Det er ikkje godt å seie om ho visste at sjansen – eller risikoen – for å bli gravid var mindre under ammeperioden.
Kolonialisme i koppen og i taket
Denne kulturhistoriske og biografiske inngangsporten til historia er ikkje ny, men det er framleis ein god ide.
Ganske særleg fordi bildematerialet og dei fyldige bildetekstane utvidar historiene og set i gang den indre filmen i hovudet til lesaren.
Folk har kinesisk porselensservise med initialane sine på, korleis ordna dei det? Dei spradar rundt med fjør frå eksotiske fuglar i hatten i den grad at sjeldne artar vart utryddingstruga.
LASTER OG LYSTER: Apekatten er symbol på laster, denne meskar seg i tillegg med frukt som i syndefallet. Men merk: han er i lenkjer og dermed under kontroll. Detalj frå gipstak med dei fire verdsdelane frå 1662. Australia var ukjent for europearane.
GLO I TAKET: Om myntmeister Meyer sov dårleg om natta, kunne han i alle fall ikkje skulde på takhimlingen i sovegemakket. Asmus Boyesen frå Flensburg stod for arbeidet, som er utført tidleg på 1720-talet.
RØYKEHJØRNET: Tobakken kravde nye møblement, som til dømes pipebord. Gjestene til skipskaptein Oluf Christian Due kunne forsyne seg med piper og tobakk, men måtte ha med eige munnstykke. Aldri i selskap utan å sjekke at munnstykket ligg i bukselomma.
BRENNEMERKING: Henrik Christoffer Meyer stal på jobben og blei straffa med brennemerking i 1729, kanskje med eit jern som dette: Svimerket viser ein dobbel galge. Frå 1789 vart det slutt på brennemerking av tjuvar i Noreg.
Dei drikk kaffi med sukker, mens ein engelsk skipskokk blir sitert frå dagboka si på at «I never more will drink Sugar in my Tea, for it is nothing but Negroe’s blood.»
Våre folk let tyske handverkarar lage stukkatur i taket, med bilde av dei fire verdsdelane Europa regjerer, amerikanske urfolk er kannibalar og afrikanarane er naturbarn. Stereotypiar som har vore seigliva, og slik kjem aktualiteten inn i verket.
Eit verk som likevel står på eigen bein utan altfor pedagogiske trådar til vår tid.
BARN OG TOBAKK: Arbeidarar på Tiedemans Fabrikk i Charlottenberg, fotografert i 1894. Fabrikkeigar Nicolai Andresen i første rekkje med hatt. Andresen flytta sjølv til Sverige med familien for ein periode, av skattegrunnar. Mange av arbeidarane på bildet er barn. Barnearbeid var meir vanleg i Noreg enn i England og USA og i tobakksindustrien var det særleg mange barn.
Foto: Forlaget PressVanskeleg å rive seg laus
Her kan vi lese om skatteflukt til Sverige, barnearbeid i tobakksindustrien, vekslande reglar for kva kvinner kunne og ikkje kunne tillate seg – før det heile kulminerer med jubileumsutstillinga i Frognerparken i 1914, få månader før første verdskrigen braut ut og endra historia.
Ein passe stad å setje punktum.
I «Tidsrom 1600-1914» er ikkje eitt bilde er tilfeldig. Forfattarane veit at lesarane er amatørar, men likevel i stand til å tenkje. Verket er skarpt skore til, mykje er utelate. Nettopp derfor får ein med seg det som står.
Dette er formidlingskunst på sitt beste.
Hei!
Eg er hovudkritikar av skjønnlitteratur i NRK. Les gjerne bokmeldingane mine av «Aleksandra» av Lisa Weeda, «Tillit» av Hernan Diaz eller «Fri. En oppvekst ved historiens ende» av Lea Ypi.
