Fantastisk minne­bok frå jenta som elska Stalin

Nei, Ypi har ikkje skrive om kor grufullt det var å vekse opp under eit diktatur og kor vidunderleg det var å bli fri. Vesle Lea levde godt under diktaturet.

Når den vaksne Lea – no professor i politisk filosofi – kallar boka for «Fri», er det mellom anna for å leggje dette ordet under lupa.

Det gjer ho gjennom triste og absurde scener, mini­biografiar av naboar og talande gjen­standar, som den tomme cola­boksen på ein brodert duk oppå fjernsynet. Ho gjer det også gjennom å innlemme oss i den smått utrulege og svært omskiftelege historia til familien gjennom fire generasjonar.

Ingen politikar går til val på lovnader om eit meir ufritt samfunn. Også Enver Hoxha, den albanske diktatoren som først mista Sovjet­unionen og deretter Kina som vener og allierte, også han snakka om fridom. Ikkje minst han.

Og då er vi ved opninga av «Fri».

Stalin det faste punktet

1990 er lagnads­året for Albania, eitt år etter at Berlin­muren fall og eitt år før Sovjet­unionen vart oppløyst. Landet hadde ikkje mange heltar att, men Stalin stod fjellstøtt.

Og det var nettopp statuen av Stalin Lea (11) oppsøkte i desember 1990 då ho trong eit fast punkt i all uroa, berre for å oppdage at Stalin hadde mista hovudet. Den store barten og dei smilande augo var borte.

Var det her, i denne symbol­tunge scenen, at den politiske filosofen vakna i Lea Ypi? Ikkje godt å seie.

Men herifrå går boka tilbake til tidleg barndom, for å forklare kvifor Lea var eit lykkeleg barn som elska Stalin.

Var alt løgn?

Barn­dommen var omgitt av éi stor historie der alt passa inn. Omkransa av ytre fiendar styrte «onkel Enver» landet med klok­skap, kløkt og kjærleik til folket.

Barna kappast om å skrive dikt som hylla han, eller Albania, eller Stalin. Dei beste blei lesne opp høgt ved dei faste høgtids­dagane.

Lea var blant dei beste. Ho var eit prakt­barn og fekk ros og premiar. Opp på podiet, Lea!

Den unge patrioten synst mor og far er lunkne og forklarer til naboen, parti­medlemmen:

Trass i slike erfaringar er heimen ein trygg stad med den kloke farmora og dei hardt arbeidande foreldra. Rett nok i yrke langt unna det dei ønska seg. Men alle måtte ofre noko for å byggje sosialismen, og dessutan hadde dei ein litt uheldig biografi.

«Biografi»? Eg kjem tilbake til den.

Først tilbake til 1990, då den store historia krakelerte. Plutseleg hadde fiendane rett og Stalin var eit hovud kortare. Var alt berre løgn?

Lea Ypi følgjer barnet Lea tett gjennom ei enorm krise. For når den store historia var løgn, er så også den vesle historia det? Kan ho stole på mor og far og farmor etter dette?

Ei uvanleg viktig bok

Her går forteljinga frå det stabile og over i turbulent farvatn. Halv­kvedne viser, kode­språk og kvite flekkar på kartet får si forklaring. Familien var høgt på strå før krigen, under Hoxha mista dei makt og rikdom på grunn av «biografien»: Dei hadde feil klassebakgrunn.

Dette taklar dei tre vaksne på svært ulikt vis. Liksom tilværet, sprekk ordet «fri» i mange bitar.

Betre blir det ikkje når den politiske og økonomiske fridommen fører folk til randa av personleg ruin og landet inn i borgarkrig.

Kvifor var fridommens frukter så bitre? Her, i den siste delen av boka, blandar den politiske filosofen Lea Ypi seg inn og leverer skarpe analysar av den brutale politiske overgangen i Albania.

Men filosofien er heile tida knytt til menneske.

Til mora, som likna meir og meir på Margaret Thatcher, til beste­venninna som spontant heiv seg på ein av båtane ut av landet og blei prostituert i Italia, til farmor som aldri lengta tilbake til overklasse­livet i det osmanske riket, der andre måtte stå på pinne for henne.

«Fri» har lukt og smak, komikk og tragedie, kjensler og tankar, bilde som set seg fast i hovudet og gjev ei utvida forståing både av ordet fri og av livet i eit europeisk diktatur.

«Fri» er ei uvanleg viktig bok.