Historia til Vinmonopolet inneheld salsforbod mot brennevin, lange køar og internasjonal handelspolitikk.
Det heile startar i 1922. På grunn av nokre sinte franskmenn. Og fisk.
– Det var panikk i Paris. Vi vart dikterte av franskmennene, seier kommunikasjonssjef i Vinmonopolet Jens Nordahl.
– Vinmonopolet vart rett og slett oppretta for å gi Frankrike friast mogleg marknadstilgang til det norske samfunnet. Slik at dei kunne selje oss vin, legg han til.
Kvifor var Frankrike så opptekne av å selje vin til Noreg?
Fylleproblem og diplomatisk krise
Bakgrunnen var at Frankrike kjøpte mykje fisk frå Noreg, men Noreg kjøpte svært lite vin av dei.
Dei syntest det var urettferdig at dei heldt liv i Kyst-Noreg, når nordmennene ikkje var villige til å halde liv i den franske landsbygda. For her til lands kjøpte vi verken konjakk eller vin.
– Avhaldsrørsla hadde gått sin sigersgang sidan 1814, da vi hadde eit fylleproblem på 1800-talet. I 1913 var nesten heile Noreg tørrlagt. Berre 13 kommunar selde vin og brennevin, fortel Nordahl.
Jens Nordahl, kommunikasjonssjef i Vinmonopolet, hos Anne Lindmo.
Foto: Julia Marie Nagelstad / NRKFrankrike kom derfor med eit ultimatum. Viss dei skulle fortsette å kjøpe fisk av Noreg, så måtte Noreg lage eit system der alle i Noreg kan få kjøpe så mykje vin dei vil.
– Da vart det diplomatisk krise, og dei beste norske folka vart sendt til Frankrike. Etter harde forhandlingar kom Vinmonopolet på banen som den statlege løysinga på problemet, understrekar Nordahl som gjestar Lindmo denne veka.
Smugling og reseptjuks
Vinmonopolet kunne selje svake vinar, men heitvin og brennevin var framleis forbode.
Det var stor mangel på råvarene. Var du 20 år gammal, og tørst på noko sterkt måtte du bevise at brennevinet var til medisinsk bruk da det var den einaste lovlege bruken.
Forbodet fekk ringverknadar. Smugling, heimebrenning og ikkje minst reseptmisbruk skjedde i storskala.
Ein lege vart blant anna dømt for å ha skrive ut 48 657 brennevinsreseptar i løpet av eit kalenderår.
Også sjuke hestar kunne få edle dropar som medisin.
– Ein sjuk person kunne få ei halvflaske, ein hest kunne få to. Hestehosten vart kurert med konjakk. Alle hesteeigarar gjekk bananas, informerer Nordahl.
- Sjå meir humor i NRKs humorunivers her: NRK.no/humor
– Kom blodige heim frå Polet
Forbodet vart etter kvart oppheva, men etter andre verdskrig vart det på ny varemangel, og rift om gode originalvarer som brennevin.
Som følgje av det oppstod det lange polkøar.
– Ein måtte vere hardhausar for å overleve polkøane. Det var muskelbruk. Folk vart dytta gjennom vindauget. De kom blodige heim frå Polet, seier Nordahl.
Det vart såpass blodig at styresmaktene laga eit forbod mot kø.
– Stod du i kø før kl. 07.30 på morgonen kunne du risikere å bli bøtelagt eller hamne i kasjotten.
Stengde pol
Det har også vore fleire streikar ved selskapets produksjonsanlegg i perioden 1978–1986. Streiken i 1986 hadde utgangspunkt i at Håkon Høst, som var hovudtillitsvald, hadde blitt oppsagt etter ein arbeidskonflikt.
Det fortel historikar og forfattar Olav Hamran. Saman med historikar Christine Myrvang skreiv han bok om Vinmonopolets historie i forbindelse med 75-års jubileet. Nå er han i gang med 100-årsboka.
Oslo i desember 1982. Det var landets mest langvarige streik i etterkrigstid som varte i 14 veker. Her frå vinmonopolets port med streikeplakat.
Foto: Henrik Laurvik / NTB– Streikane fekk stor merksemd ikkje minst på grunn av stengde polbutikkar og redusert vareutval, seier historikar og forfattar Olav Hamran.
– Det «løyste seg» vel ikkje før leiinga både for dei fagorganiserte og for heile selskapet blei bytta ut i 1987, legg han til.
– Går bananas
Sjølv om det har kome fleire Vinmonopol-butikkar og ein betre balanse mellom tilbod og etterspurnad kan det framleis oppstod kø.
Ifølgje Nordahl er det som verst når det er lansering av spesialutval.
– Dei vininteresserte går bananas. Da kjem det folk frå utlandet og legg seg i kø. På det meste to veker kan de ligge i sovepose. Ein form for ekspedisjon.
Dei nordiske landa, utanom Danmark, har «vinmonopol». Ei slik ordning finst ikkje elles i Europa. På spørsmål om Vinmonopolet er levedyktig framover svarer historikar Olav Hamran:
– Det er ope. Det kan godt vere det vil vere der om 100 år. Det kan godt vere ikkje. I augneblinken er Vinmonopolet ganske godt likt og har støtte blant folk, avsluttar han.
Høyr meir om den spinnville historia på Lindmo i NRK 1 fredag kl. 21.25, eller når du vil i NRK TV.
