Gløym alle idear du måtte ha om korleis ein Nobelpris-vinnar skal skrive; den nyaste romanen av polske Olga Tokarczuk er noko heilt anna.
Her fører Janina ordet. Janina Duszejko, aldrande hobbyastrolog, vegetarianar, engelsklærar og tidlegare bruingeniør. Ho ytrar seg på eit stilnivå som avvik sterkt frå den noko høgstemte tittelen på romanen: «Før plogen over de dødes knokler». Dette er eitt av mange sitat av den britiske poeten William Blake i romanen, men det er Janina som eig historia.
Mange er dei som prøver å stoppe kjeften på den insisterande og fritalande gamle kjerringa. Ein gudlaus vegetarianar midt på den katolske landsbygda, der det finst eit eige kapell vigd til Hubertus, skytshelgenen for jegerar. Eit irriterande uromoment.
Janina er opposisjonell. Men det går mange konfliktlinjer på kryss og tvers i den knøttvesle landsbyen nær grensa til Tsjekkia. Og når den eine aktverdige samfunnsstøtta etter den andre blir myrda, kjem mørke løyndommar til syne. Her finst fleire motiv enn mord.
Ei eventyrleg blanding
Mens oppklaringa av alle morda går sin skeive gang, heng vi på Janina. Ho har mange jern i elden: Ta dyr ut av snarene i skogen og gravleggje dei i hagen. Skrive uendeleg lange brev til politiet om alt som er gale. Studere horoskopa til dei døde. Vurdere forskjellen på sosiobiologi (det står i genane) og astrologi (det står i stjernene). Gråte over hundane sine som forsvann. Gjere seg opp tankar om tilværet: «Virkeligheten er blitt gammel» eller om eldre menn, som ho meiner ofte lir av «testosteron-indusert autisme».
Janina er ikkje til å stole på, heldigvis. I staden opnar ho eit fascinerande univers for lesaren. Her er både døde mødrer og blodtørstige rådyr, her er tannrøkt under open himmel og eit usannsynleg sankthansball i regi av «Steinsoppen Forening for Soppsankere». I Janinas verd blandar dagklar realisme seg med det reine surr.
Salt humor og skeivt flir
Der ein eg-roman i vår del av Europa gjerne ligg tett på tankar og kjensler hjå den som fører ordet, stengjer Janina oss nesten demonstrativt ute frå vesentlege deler av livet sitt: Barndom, kjærastar, yrkesliv.
I staden leverer ho denne blandinga av kvardag og ville historier, assosiasjonar og observasjonar, heile tida med salt humor og eit skeivt flir. Med fare for å skape stereotypiar vil eg hevde at desse særtrekka gjer «Før plogen over de dødes knokler» til ein typisk sentraleuropeisk roman.
Forbløffande nok er det også ein krimroman, noko ein heller sjeldan finn på Nobelhylla. Til det er å seie at dette er ein svært original roman, uansett sjanger. Dessutan la nok Svenska Akademien meir vekt på romanen som blir rekna for hovudverket til Olga Tokarczuk, nemleg Jakobsbøkene.
Så mens Gyldendal vurderer om dei skal gje ut den visstnok tusen sider lange romanen, er det ein god ide å varme opp med «Før plogen over de dødes knokler».
