Den tyrkiske forfattaren Elif Shafak har skrive ein god, gammaldags historisk roman. God, fordi han altså blant anna er medrivande. Gammaldags, fordi forfattaren inviterer oss inn i ei dramatisk historie med alt som høyrer til, utan å leggje inn metakommentarar som reflekterer over at dette er skrive i moderne tid med dei implikasjonane det har.
Her er det berre for lesaren å køyre på frå start og kjenne seg omslutta av det osmanske riket med duft og stank, intriger og begjær, fram til side 500. Der, etter at historia er fortalt til endes, kjem forfattaren inn og forklarer litt av slikt ein kunne kome til å lure på.
Ein tyrkisk verdsborgar
Metoden har både sterke og svake sider som eg skal kome tilbake til, men først eitpar ord om forfattaren som neppe er veldig kjent på norsk trass i at dette er tredje romanen av henne på norsk.
Shafak er fødd i Frankrike og bur no dels i London, dels i Istanbul. Tidlegare adresser er Madrid og Amman, blant anna. Denne romanen er skriven på engelsk. Ho har doktorgrad i statsvitskap og skriv sakprosabøker i tillegg til romanar. Vi har altså med ein akademisk og internasjonal forfattar å gjere, mens romanen er uhyre lokal.
Drama i stein
Arkitekten i «Arkitektens læregutt» heiter Sinan og ein historisk person som, før han døydde 99 år gammal i 1588, teikna om lag 300 bygningar; moskear, hammamar, bruer, skular og så vidare. Mange av dei står framleis. Vi er i det osmanske rikets glanstid, nye område vart lagt inn under sultanen. Krigsbyte vart veksla om i praktbygg.
Inn frå sidelina kjem ein gut, Jahan, som har rømt frå Agra i India saman med ein liten, kvit elefant. At denne elefantpassaren både fekk arbeid ved sultanens palass og ved arbeidsbordet til den store Sinan, høyrer heilt klart med til dei oppdikta delene av historien. Den forvitne Jahan observerer hendingar og handlingar, folk og skikkar i ulike lag av byen; hjå tenestefolk, handverkarar, krovertar, kunstnarar, tjuvar og bandittar og like inn i sultanens nærmaste familie.
Jahan må bere meir enn godt er
Det vi ser, ser vi gjennom Jahan. Dette grepet er berre delvis vellykka: Den svært unge Jahan blir pressa til å kome med høgt oppdrivne analysar når han skal fortelje livshistoria si. Uttrykk som I hjelpeløst raseri, eller En annen gutt ville ha gjennomskuet de hvite løgnene kling merkeleg frå ein 12-åring.
Den same Jahan vere både kunstnar og tjuv, ualminneleg smart og utoleleg naiv for at forfattaren skal få fram poenga sine.
Dersom Shafak hadde valt å underforstå litt meir, eller dersom forteljaren i romanen hadde fått ei meir sjølvstendig kommenterande rolle, hadde Jahan hengt betre saman og romanen vore meir elegant.
Ei historie om rause tolegrenser
Men det romanen manglar av eleganse og undertekst, tek han rikeleg att på andre felt:
Historia målar fram eit detaljrikt bybilde gjennom å skildre klesdrakter, levemåtar, varene på marknaden, lydane og luktene og alle dei ufatteleg mange ulike folkeslaga som stadig er på veg ut og inn av Istanbul. For ikkje å snakke om byggeprosessane, frå teikningar til ferdig byggverk. Dette er ein researchroman av edelt merke.
Vidare skaper romanen eit fargesterkt bilde av eit samfunn med eit vell av religionar og etniske grupper som lever side om side trass i spenningar og fordommar. Her er Jahans første møte med Istanbul:
Så kan ein jo spørje seg korleis guiden kjenner til smaken på det forbodne brødet.
Shafak legg vekt på å få med at dei ulike gruppene liknar kvarandre i mangt og forskjellane lever dei temmeleg godt med.
Verken romanen eller personane er perfekte
Eit anna pluss ved romanen er at den vise, godhjarta og kunnskapsrike Sinan som preikar toleranse og kjærleik og vide rammer for kunstnaren, han har sine blinde flekkar både i privatlivet og i yrket.
Når heile bydelar må ryddast for fattigfolk for at byggverka hans skal reise seg, flyktar han inn i den estetiske sfæren. Og sjølv om verken kona eller konkubina hans synst det er noko særleg å bu under same tak, blir det slik, av praktiske grunnar.
Trass i at dette er ein roman til å flytte inn i; nokon saker er det likevel att for lesaren å jobbe med.
Her finst ingen heltar, men det finst bra folk som gjer dumme ting for makt, for ære eller for kjærleiken. Og dermed er vi langt inne i det almenne, der etiske og eksistensielle spørsmål opptek personane. Forteljinga bryt seg gjennom bymurane og får eit alment drag.
«Arkitektens læregutt» er ein rik roman på godt og vondt. Den analytiske delen av hjernen har altså nokon innvendingar. Men den meir emosjonelle tok seg i å sakne elefanten og alle dei andre etter at historia var fortalt til endes.
Omsett frå engelsk av Marius Middelthon. Gitt ut på Font forlag sitt nye imprint, Via.
