Fascinerande forskarrapport frå Sibir

Dette er ein roman bygd på verkelege hendingar: På slutten av 1800-talet streifa den tyske naturforskaren Fritz Dörries rundt i Sibir, dels aleine, dels saman med brørne sine. Målet var å jakte på ulike sommarfuglartar og ikkje minst på Parnassius nomion, ein praktfull sommarfugl vesle Fritz såg eit eksemplar av heime i Hamburg då han var fire år gammal.

Som 25-åring drog unge Fritz til Sibir, utstyrt med sommarfuglhov og ikkje minst med våpen. Både ville dyr og kinesiske bandittar fall for kulene til Fritz dei neste 22 åra.

Som 90-åring skreiv gamle Fritz ned minne frå denne perioden av livet til døtrene sine. Og i år dannar dette minneskriftet kjernen i romanen «Mannen som elsket Sibir», eit samarbeidsprosjekt mellom forfattar Roy Jacobsen og kona hans, den belgisk-fødde lingvisten Anneliese Pitz.

Korleis det handskrivne manuset hamna i hendene på ekteparet Jacobsen/Pitz er ei historie i seg sjølv, men lat oss heller dra med den gamle til ungdommens Sibir.

Vill vest i Aust-Sibir

Det handlar om å overleve i «wild east», i eit område av verda der det gjekk an for rømte fangar å stikke seg bort og der kinesiske røvarbandar kunne røve utan særleg risiko for å bli fanga, for så lang var ikkje lovens lange arm. Urfolk kunne leve i nokonlunde fred frå utanverda, - og sommarfuglforskarar kunne utfalde seg.

I alle fall om dei var i stand til å byggje hus, drive jakt og fiske for føda og for å finansiere ekspedisjonane sine, overleve ute i minus 40 grader, slåst med bjørnar og ja, drepe eit menneske når det kjendest livsnødvendig.

Dei mange karsstykka og nær døden - opplevingane er skildra i ein lakonisk tone. Det same er møta med andre menneske. Teksten dirrar først når han skildrar dyr, eller naturen: når hunden hans druknar fordi han sym etter båten herren hans dreg bort med, eller når han får ein sommarfuglveng under lupa.

Utdatert og tidsaktuell

Drama på liv og død skal ein ikkje kimse av, særleg ikkje når historiene truleg er sjølvopplevde. Men det er to andre ting som gjer denne romanen.

Det eine er synet vår 1800-talsmann har på samspelet i naturen, og korleis han har blikk for at plantar og dyr er nøye tilpassa miljøet dei skal leve og formeire seg i. Kombinasjonen av respekt, fascinasjon og djup kunnskap om naturen rundt han, gjer han ein mann for vår tid.

Det andre er synet på dei ulike urfolka: Han har stor respekt for kunnskapen deira om å leve i pakt med naturen, og lærer mykje av dei ikkje minst om korleis ein skal overleve der. Selskinnskle sydd med brenneslefiber er ikkje slikt ein kjem på av seg sjølv.

På same tid slår han fast at dei er overtruiske og lettlurte heidningar som betaler i dyre dommar for ubrukelege råd frå sleipe sjamanar.

Interessant nok har Fritz sjølv ingen skruplar med å byte til seg reiskapar og klede som han sel dyrt til eit tysk museum med stor forteneste, og han tek også på seg å halshogge to lik og sende hovuda til forskarar i Tyskland. Ikkje i same grad eit føredøme, men her står han fram som ein mann av si tid.

Det han teier talande om

Og nettopp det med tidsbilde gjer at boka er grunnleggjande fascinerande også når tonen er tørr og repetisjonane mange. Eller når ein kunne ønskt meir dialog, meir nyansar i personskildringa og meir detaljar. Du lafta eit hus? Heilt aleine? Eller med hjelp? Du delte hus med ein familie der mannen tok til børsa når han hadde fått brennevin,- korleis handterte du det?

Alt han teier om, fortel også ei historie. Ikkje minst med tanke på at det er døtrene hans som skal lese dette: Dei ville nok heller ha sett meir pris på slike detaljar enn skildring av nok ei dramatisk bjørnejakt, spør du meg. Men 1800-talsmannen Fritz valte å skrive nett dette nett slik.

Kvar er Fritz i romanen?

Eller? Dette er jo ein roman, og Jacobsen/Pitz fortel i etterordet at dei valte denne forma for å kunne «gjette der kildene tier, tette hull og bygge broer». Eg er sikkert på dette har løfta kvaliteten på teksten. Men det fører også til at eg som lesar stadig spør meg sjølv, i møte med slåande formuleringar og intense naturskildringar: Er dette Fritz sjølv, eller er det forfattarane som har tetta hol og gjetta der kjeldene teier?

Ein «vekselsong» der lesaren fekk vite kva som er originaltekst og kva som er kvalifiserte utfyllingar hadde vore eit alternativ. Det hadde også opna for at samtidsforfattarane kunne gje seg til kjenne med synlege refleksjonar og ikkje berre med usynleg tilrettelegging.

Det måtte seiast men når det no er sagt, vil eg ikkje nøle med å konkludere at dette er ein sjeldan sommarfugl i den litterære faunaen, som i tillegg til å vere frå fjerne tider og himmelstrok, også har høg aktualitet.¨