Trykk her for å lese artikkelen på norsk
Hei Google, sámástat go?
Jietnastivren teknologiija sáhttá jávkadit sámegielaid. Vai lea go dat baicce min gielaid beasti?
Govahala mat ahte lea maŋŋit eahket. Don ráhkkanat nohkkat ja jitnosit cealkkát – rievtti mielde hálat guldalanrusttegii: “Hei Google, bovtte mu čieža áigge”.
Rusttet de galggašii duođaštit ahte boktin šaddá čieža áigge iđđes. Dasto sávat buorre ija rusttegii, ja nu dát veahkki jáddadivččii buot čuovggaid dálus ja iská ahte olgouksa lea lohkas. Muhto dán govahallamis ii geava ná.
Google dahje Alexa vástida dárogillii “Ándagassii, mun in ádde du”. Google han ii máhte sámegiela.
Sámegiella vuorkágálvun?
Gieskat almmuhii Google jietnastivrenveahki dárogillii. Ii dát vuos gal hála dahje hálddaš dárogiela nu bures, muhto dat dađistaga čeahppu. Mađe eanet dasa hállo dárogiella, dađe eanet oahppá.
Dál ii gávdno oktage jietnastivrenveahkki mii ádde dahje hállá sámegiela. Seamma dilis leat eanaš smávit gielat máilmmis. Dál ON eamiálbmotgielaid jagi álggadettiin lea dehálaš muittuhit makkár hástalusat smávit ja áitojuvvon gielain leat teknologiija dáfus.
Gielat, maid boahtteáiggis eat sáhte geavahit árgabeaivválaš teknologiija ja bálvalusaid oktavuođas, leat duohtavuođas vuorkágálvvut.
Dáid gielaid geavahat de dušše ávvosártniid oktavuođas, eatge árgabeaivvis muđui. Dáid gielaid praktihkalaš árvu nohká ja nu dađistaga jávket.
Stuora vejolašvuođat
Ollugat geavahit dál eanet áiggi gulahallat mobiilla, digitála bálvalusaid ja sosiála mediaid bokte, dan sadjái go ságastit lagas birrasa olbmuiguin. Dál lea jo vejolaš telefuvdnii dárustit ja dat de dulko kiinnágillii go diŋgot borramuša boradanbáikkis Beijingas. Ja dál einnostit ahte don sáhtát iežat mobiilii čatnat máŋga digitála veahki árgabeaivválaš dárbbuidat ja bargguidat várás, sihke ruovttus ja muđuige.
Telefuvdna veahkeha du stivret dállodoalu, nugo muddet lieggasa, čuovggaid, rávdnjegeavaheami, TV ja don fidnet gárvves gávppašanlisttuge iežat Wifi-galmmihanskáhpes. Ja veahkeha vel du dainna váivves bassaladdamiinge.
Teknologiija álkidahttá min árgabeaivvi beroškeahttá makkár dárbbut ja eallin mis lea. Jurddaš mo du divššovuol eadni sáhttá stivret lieggasa ja uvssaid ruovttus ja dahkat borramušdiŋgomiid digitála vehkiin. Čohkkádettiin soffás sáhttá álkit diŋgot borramuša ja ruovttudivššu jietnastivren teknologiijain, justa go dárbbaša dan.
Ja go nohkkat vuolgá, de sáhttá robohttanoavkki gohččut bargui, vai dállu čorgejuvvo iđđedii. Dákkáraš čálgoteknologiija sáhttá leat stuorra veahkkin ovttaskas olbmuide, ja čálgostáhtiige mas lassánit barggut ja hástalusat. Dát buktá maiddái erenoamáš giellaoahppovejolašvuođa, juoga mii ollu jagiid lea leamaš váldohástalussan.
Nu fargga go teknologiija gávdnogoahtá sámegielaide, de livččii mis rievtti mielde sámegiel oahpaheaddji buot ruovttuin. Eadni ja áhčči eaba dárbbaš máhttit sámegiela. Boahtte buolvvas livččii álo vuogas giellaarena ja -oahpaheaddji das ja dastán.
Dát árgabeaivi ii leat šat science fiction, muhto juoga mii oalle fargga sáhttá šaddat ollugiidda duohtavuohtan.
Ja gal dat issoras jođánit ovdána, danin leage hoahppu sámegielaid ovdánahttit ođđa teknologalaš bálvalusaide. NRK Sápmi ja NRK buktagiid- ja teknologiijabiras dáhttotge geahčadišgoahtit teknologalaš vejolašvuođaid sámegielaide, ja sávvamis čoavdásišgohtet muhtin hástalusat. Ja mii áinnas ovttasbargat earáiguin olggobealde NRK.
Giehtalaga ovdánit
Moai fertejetne gal deattuhit ahte teknologiija ii čoavdde visot.
Ii iešalddes giella leat doarvái, mis han gal ferte leat maiddái juoga man birra hállat. Dasa lea dieđusge NRK:s maid ovddasvástádus, nu go eará mediafitnodagain ja kulturásahusainge. Mii ja eará mediafitnodagat fertet fállat buori sámi sisdoalu mii gilvala globála sisdoaluin maid gaskkas sápmelaččat válljejit, nu go buohkat earátge.
Ležžet dal filmmat dahje ráiddut, ođđasat dahje dokumentárat, románat, govvaráiddut, persovnnalaš gulahallan, gávpebálvalus dahje poesiija – ii mihkkege dollo olggobealde. Muhto sisdoallu ja hápmi ferte heivehuvvot ođđaáigásaš, digitála lávddiide gos sámegielatge leat, vaikko vel leatge unnit dáro- ja eaŋgalasgielaid ektui.
Dás dárbbašat vehkiid mat hállet sámegiela ja teknologiija mii čállá ja ohcá sámi bustávaid gaskkas – namuhan dihte muhtun áššiid. Buot lea čadnon oktii ja fertejit giehtalaga ovdánit jos fal sámegielat galget seailut.
Beroškeahttá teknologiijas de goit otne sávvat: Lihkku Sámi álbmotbeivviin!
På norsk:
Se for deg en sen kveld. Du gjør deg klar for å legge deg og sier ut i lufta – eller rettere sagt, til din lille smarte lyttesstasjon som du har i hvert rom i boligen din: «Hei Google, vekk meg klokka 7». Den skal så bekrefte at vekking er satt til klokka 7 på morgenen. Deretter sier du god natt og assistenten slår av alle lys i smarthuset, og sjekker dessuten at ytterdøren og garasjen er låst. Bortsett fra at i dette scenarioet svarer Google eller Alexa «Beklager, men jeg skjønner ikke hva du sier». For Google kan ikke våre samiske morsmål.
Språket på museum?
Google har nylig lansert sin stemmestyrte assistent på norsk. Det skal sies at den verken snakker eller forstår norsk spesielt godt ennå, men den blir stadig bedre. Jo flere som snakker norsk til den, desto mer lærer den.
Ingen taleassistenter vi kjenner til i dag forstår eller snakker samisk. Situasjonen er den samme for mange små språk i verden. Ved inngangen til FNs år for urfolkspråk er det viktig å minne om utfordringene små og truete språk står overfor i møte med teknologi.
Språk som i fremtiden ikke fungerer i hverdagslig teknologi og tjenester, vil i praksis bli klare for museum. Disse vil bli språk vi snakker om i festtaler, men ikke språk vi bruker. Da vil de brutalt sagt være uten praktisk betydning og dø.
Store muligheter
Mange av oss bruker i dag mer tid på kommunikasjon via mobil, digitale tjenester og sosiale medier, enn den tiden vi bruker til samtaler med menneskene rundt oss. Allerede i dag kan du snakke norsk til telefonen, og den vil løpende oversette bestillingen din på kinesisk til kelneren på en restaurant i Bejing.
I en framtidig hverdag vil du gjennom mobilen være koblet til en datasentral og flere digitale assistenter som styrer de fleste av dine daglige behov og oppgaver, både i og utenfor eget hjem.
Telefonen vil hjelpe deg å styre smarthuset ditt, der du regulerer varme, lys, energibruk, stereoanlegget, TV og du får ferdig handleliste fra ditt Wifi-tilkoblede kjøleskap. For ikke å snakke om den kjedelige klesvasken.
Teknologien gjør livet lettere for oss, uansett hvilke behov vi har og hvilke liv vi lever. Tenk deg hvordan din pleietrengende mor kan styre varme, dører i huset sitt og matbestillinger via sin digitale assistent. Fra sofaen kan hun enkelt bestille mat og hjemmehjelp via stemmestyrt teknologi, når hun har behov for det. Og når hun legger seg for natten, kan hun beordre robotstøvsugeren til aksjon, slik at huset er rent når hun våkner.
Velferdsteknologi som dette gir store muligheter for den enkelte innbygger så vel som for en velferdstat med stadig flere oppgaver og utfordringer. Her er også store muligheter for samisk språkopplæring som i mange år har vært under press. Så snart teknologien finnes på samiske språk, vil det kunne være en samisklærer i alle hjem. Mor og far trenger ikke å kunne samisk. Den neste generasjonen vil kunne nyte godt av en språkarena og lærer tilgjengelig hele tiden.
Hverdagen vi skisserer opp her er ikke lenger science fiction, men blir raskt en del av livet for de fleste. Og utviklingen går i rasende fart, og derfor haster det med å ta noen store grep. NRK Sápmi og NRKs produkt- og teknologimiljø ønsker i løpet av året å utforske de teknologiske mulighetene for samiske språk. Gjennom samarbeid håper vi å kunne løfte viktige problemstillinger rundt språkteknologi, og forhåpentligvis løse noen av utfordringene for de samiske språkene. Og vi samarbeider gjerne med andre aktører utenfor NRK.
Spille på lag
Så må vi si at teknologi alene er ikke alt. Det er ikke nok å ha et språk å snakke, vi må også ha noe å snakke om. Det kommer vi selvsagt til å gjøre i alle dingsene våre, men det hviler også et ansvar på mediebedrifter og kulturinstitusjoner. NRK er i aller høyeste grad medregnet her. Vi og andre medier må levere godt samisk innhold som konkurrerer med alt det globale innholdet som samer har å velge blant – akkurat som alle andre. Filmer og serier, nyheter og dokumentarer, romaner, tegneserier, personlig kommunikasjon, kundeservice og poesi – det er ingenting som ikke inngår. Men innhold og uttrykk må tilpasses moderne, digitale plattformer som egner seg for de samiske språkene selv om de er små i konkurranse med engelsk og norsk. Her trenger vi assistenter som snakker samisk og teknologi som skriver og søker i samiske tegn - for å nevne noe. Alt er gjensidig avhengig av hverandre og må spille på lag om samiske språk skal overleve.
Uansett teknologi kan vi i hvert fall ønske hverandre:
Lihkku Sámi álbmotbeaivái – Gratulerer med samenes nasjonaldag!
