Fann sjeldne foto i gløymt arkiv

Inne i fjellet, der ligg det ein skatt. Langt inne i Riksarkivet, fem etasjar under bakken og inn i fjellveggen, er det stabla cirka 100 pappesker med til saman éin million bilete i. Her skjuler det seg gløymde historier frå heile verda. Solskinnshistorier, som då ein politimann redda ein liten hund i gatene i London. Motebilete frå Milano og Paris. Hitler og Mussolini som drikk te saman. Sjeldne bilete av store delar av den norske kulturhistoria: Henrik Ibsen, Knut Hamsun, Wenche Foss, Ivo Caprino, Sonja Henie, Leif Juster.

Berre merkelappane fortel oss at desse kassene med foto har stått urørte i lang, lang tid. «Fremmede raser. Orientalere», «Eskimoer», «Arbeidere. Kvinnelige», «Hermetisk musikk: Grammofon, plater, platebar». Ei heil mappe er via til dvergar.

– Velkomen til helvete, spøkar Espen Sturlason, dagleg leiar i Sturlason AS Polyfoto og tredje generasjon i familiebedrifta.

Himmel eller helvete, det er vanskeleg å seie. Himmel, fordi det heile tida dukkar opp nye skjulte fotoskattar her inne. Helvete, fordi det er snakk om eit enormt fotoarkiv, som foreløpig skal sorterast av tre tilsette, og det er vanskeleg å rive seg laus frå historiene bileta fortel. Noko også denne journalisten får merke.

(Artikkelen held fram under bileta)

Urørt i 30 år

Historia om fotoarkivet byrjar i 1934, då Svein A. Sturlason, farfar til Espen, startar Sturlasons Pressebyrå, som straks blir eit av dei viktigaste pressebyråa i landet.

Dei fotograferer mellom anna 1600 teaterforestillingar i Oslo mellom 1942 og 1980 og ved oppkjøp av Myres Pressebyrå får dei supplert arkivet med bilete heilt tilbake til fotografiets barndom. Eit foto av Ibsen på veg til stamkaféen Grand i Oslo er eit godt døme på det.

På midten av 1970-talet blir pressebyåret lagt ned, medan fotografibedrifta held fram. Det enorme arkivet blir lagra i ein kjellar på Majorstuen og der skal det stå i 30 år før det blir henta fram att.

Då Espen Sturlason overtok familiebedrifta i 2009 etter far sin, Svein Sturlason, ville han sjå på arkivet for å sette seg inn i historia. Men han hadde ikkje noko inntrykk av kor stort det eigentleg var.

– Kjellaren var fylt med kasser og skuffer, eg kunne ikkje sjå til enden av rommet. Eg tok med meg to skuffer som stod nær døra. Der var det bilete frå den andre verdskrigen og av norske kongelege, mellom anna. Eg gjekk gjennom 4000 bilete og forstod raskt at dette var verdifullt. Det var tydeleg at dette måtte flyttast til ein trygg plass, fortel Espen.

Slepp inn historia

Saman med far sin og historikar Hans Kristian Toft kjem han til Riksarkivet kvar onsdag og fredag for å sortere gjennom fotografia. Planen er at alle foto, inkludert teksten på baksida, skal digitaliserast. Dei går forbi kantina, inn ei heis, ned to etasjer, gjennom smale gangar med mange pappkasser, forbi menneske i kvite frakkar som forsiktig kostar av gamle bøker og bilete. Og så inn i fjellet, der dei tar seg ein kaffi.

For når historia bankar på døra, slepp du den inn. Men når hundretusenvis av historier kjem på besøk samtidig, kva gjer du då?

– Vi berre byrjar ein plass, med ei kasse eller eit bilete, prøvar å få oversikta og samle dei lause trådane. Sorterer og fotograferer materialet. Et lunsj, fortel Svein Sturlason, andre generasjon.

Kvar dag dukkar det opp unike, ofte upubliserte, bilete og historier. På baksida av bileta er det skrive med sirleg handskrift av Sturlason sjølv. Datert og med namn, ikkje alltid korrekt, som mappa med «Knut Hamsund».

– Vi får stadig vekk ny inspirasjon, det er delvis derfor digitaliseringa tar så lang tid. Vi set oss ned og les teksten fordi historiene bak på bileta er så interessante, fortel Svein Sturlason.

Så langt har 10.000 fotografi med tekst blitt digitalisert.

– Svært verdifulle

Flyttinga til Riksarkivet vart støtta av Fritt Ord og Norsk Kulturråd, men det trengst fleire midlar for at bileta skal bli gjort tilgjengeleg for publikum på Internett. Difor er ein søknad om meir pengar snart på veg til Norsk Kulturråd. Enno veit ingen det fulle omfanget av kva som skjuler seg i arkivet, men fleire historikarar har allereie meldt si interesse, etter at D2 skreiv om saka.

– Det er fascinerande å følgje med på kva dei finn, seier Vilhelm Lange, underdirektør for private samlingar i Riksarkivet.

Riksarkivet sit på mange historiske fotografi og får ofte spørsmål frå privatpersonar og forskarar om bilete som kan brukast som historiske kjelder.

– Sturlason-arkivet er svært rikholdig og gir oss betre materiale for å dokumentere slikt, enn det vi tidlegare har hatt. Det er verdifulle, spanande bilete.Krigsmaterialet er mykje større enn det vi har frå før. Det er godt dokumentert, både frå Noreg og ikkje minst frå utlandet, fordi dei har kjøpt inn bilete frå utanlandske pressebyrå, seier han.

Både tekst og bilete er kjelder til historia, og kombinasjonen av det er noko av det som gjer arkivet unikt. Men det gir også utfordringar i digitaliseringsprosessen.

– Ein må nok få til ei viss normalisering av språket, humrar Lange og tenkjer på kva som ville skjedd dersom dei gamle merkelappane var søkbare på Internett.

Edith Piaf og Sonja Henie i New York

Han framhevar også det store person- og kulturarkivet, som vi har fått eit innblikk i. Her skjular dei fleste av dei store norske kulturpersonlegdomane seg, saman med utanlandske stjerner. Edith Piaf og Sonja Henie feirar ein boksemeister saman i New York.

Ein negativserie av Wenche Foss dukkar opp, åleine i ein konvolutt. Thor Heyerdahl, Kirsten Flagstad, Thorbjørn Egner. Alle er dei her.

Far Sturlason kan hugse tilbake.

– Der har du Leif Juster som spelar fotball i snøveir. Det kan ha vore ein fotballkamp mellom skodespelarar til inntekt for eit ideelt formål, funderar han medan han ser på eit bilete vi har funne i arkivet.

– Og der er frå innspelinga av «St.Hansfest», som var den andre filmen far produserte. Den blei ein kjempeflopp, ler han.

Far Svein A. Sturlason starta nemleg også sitt eige produksjonsselskap, Snorre Film As, som mellom anna spelte inn« Bør Børson» i 1938.

Vi dreg fram eske på eske og leitar oss gjennom fotografia. Innimellom openberrar det seg glasplatenegativ og vi held dei opp mot lyset for å sjå. Eit måleri av Knut Hamsun. Postkort av Sonja Henie. Bileta ligg spreidd på golvet.

Ved eit uhell opnar garasjedøra seg inn til eit anna rom, vidare inn i fjellet. Der står det eit bordtennisbord og ingenting anna. Ingen kan nå oss på mobil.

– Av og til blir ein litt døsig av lukta av gamle fotografi, seier Sturlason tredje generasjon, Espen, og nys.

Det er vanskeleg å rive seg laus frå skattejakta. Nokre gongar blir det kveldsarbeid i tillegg til formiddagane inne i fjellet. Dei har alle biletescannerar heime, i tilfelle, noko som ikkje alltid fell i god jord hjå kona, ifølgje Svein Sturlason.

Så langt har dei berre skrapt i overflata av det som finst i arkivet. På sin eigen blogg legg dei ut smakebitar av det dei finn, og interessa er stor også frå utlandet.

Det er eit fotohistorisk fjell av dei sjeldne. Men dette er berre toppen av isfjellet.