Etter hundre år med strid har Noreg enno ikkje bestemt seg.
Er kvalfangst noko vi skal heie på, eller motarbeide?
Dette er historia om kjøttet vi nektar å gi slepp på, eller som nektar å gi slepp på oss.
I buken til kvalen
Strid om kvalfangsten: Skal vi vere stolte eller flaue over dette?
Like nordaust for den gamle handelsstaden Kalvåg ligg Vågane, ei lita grend med fire–fem hus og nokre naust.
Vinden røskar i gamle nylontau og garnrestar, og ein svarttrost syng sørgmodige fløytetonar.
Ein gong var dette ein bråkete kvalstasjon med barakker, beinmølle, presskjelar, guanofabrikk og båtar.
Året er 1917, og første verdskrigen har ramma feittforsyninga til Noreg.
Frå Provianterings-departementet går det ut ei befaling om å byggje seks kvalstasjonar langs kysten for å gjere om spekk til olje og margarin.
Gutar kjem frå heile landet for å ta hyre i den vesle bygda, men alt etter kort tid er dei i opprør.
I ein artikkel i den sosialdemokratiske avisa Daggry fortel dei om «svært utilfredsstillande» arbeidsvilkår.
Ikkje berre er arbeidsleiaren av «den typen som støtt og stadig trakasserer og hundsar folk»; i tillegg er området prega av ein «rædselsfuld stank».
Sidan «høflege oppmodingar ikkje kunde faa dei paaklagede forhold forandra», seier arbeidarane opp i protest.
Ti år seinare vil kaptein Erling Kvamsøy frå Bergen gi det eit nytt forsøk. Er det framleis håp for ein kvalstasjon på Vestlandet?
Han søkjer om konsesjon, men svaret frå staten er resolutt: Nei, dette prosjektet vil dei ikkje bruke meir energi på.
Og der endar historia om kvalfangstarbeidarane i Vågane, til lyden av bølgjeslag og vinden som leiker med gamle kokekar.
Det som ikkje tok slutt er den norske kval-ambivalensen.
For hundre år seinare har nasjonen enno ikkje bestemt seg:
Er skapet med kvalskjelett til bry, eller noko vi skal vise fram?
– Kvalfangarane har ingenting å skamme seg over, erklærte biskop Sigurd Osberg under ei gudsteneste i Sandefjord kyrkje på Kvalfangardagen i 2002.
Utanfor kyrkja sit syndeforlatinga lengre inne.
Mellom biskopen på den eine sida og woke-aktivistar på den andre, møter nordmenn flest kvalfangsthistoria med ei uforløyst blanding av stoltheit, sjenanse og forteiing.
Første døme: I sommar kom nye og autoriserte kosthaldsråd, med detaljerte forskrifter for kva nordmenn bør ete og ikkje ete.
Men ein matrett vart «gløymd».
Ein matrett som verken er «raud» eller «kvit», «kjøtt» eller «fisk», «skrinn» eller «feit», men som nordmenn har ete sidan 800-talet.
Kva skjedde med kvalen?
Stadnamn av typen Kvalsund, Kvalvik, Kvaløy indikerer at nordmenn har fanga kval i lange tider.
I 1906 kom dei første norske kvalbåtane fram til Sør-Shetlandøyene mellom Sør-Amerika og Antarktis.
I tidsrommet frå 1880-åra fram til første verdskrigen spreidde den norske kvalfangsten seg til alle kontinent og verdshav.
Argumentasjonen i Finnmark på slutten av 1800-talet viser at det alt då fanst forståing for vern av kvalane. I tillegg finn vi protestar mot stank, tilgrising og forsøpling.
I 1939 bidrog Vestfold med halvparten av kvalfangarane i verda. Då var om lag kvar tiande yrkesaktive vestfolding kvalfangar.
I 1932 braut Hvaloljemarkedet saman på grunn av overproduksjon.
– Så vidt vi kjenner til finst det ikkje tilstrekkeleg dokumentasjon på helseeffekten av kvalkjøtt til å kunne gi tilrådingar, forklarte helseminister Ingvild Kjerkol (Ap) til Stortinget.
– Det helseministeren seier er feil. Det finst svært god dokumentasjon på dette, seier Truls Soløy i Noregs Småkvalfangerlag.
– Statsråden er nok ikkje heilt informert, seier Øyvind A. Haram, som er styreleiar i Norsk Hval.
Dei viser til studiar som viser at kvalkjøtt inneheld store mengder omega-3-feittsyrer, vitamin A, vitamin D, jod og jern.
Uttalen til helseministeren rimar heller ikkje med signala frå eit anna departement i regjeringa.
– Norsk kvalfangst er eit lite, men viktig bidrag til sunn og kortreist sjømat, sa fiskeri- og havminister Bjørnar Skjæran då han la fram vågekval-kvotane i mars.
På same tid byrja Natur og Ungdom å vingle.
Då landsmøtet var i ferd med å vedta ein resolusjon mot kvalfangst, vakna koalisjonen frå Nord-Noreg og stansa forslaget i tolvte timen.
– Kval er kortreist og sunn mat, og vi må framheve viktigheita av ein slik ressurs i ei verd som treng stadig meir mat, sa leiar i Nordland Natur og Ungdom, Theo Amandus Krogstad.
I bibelforteljinga om Jona dukkar kvalen opp i fleire roller – som redningsfartøy, livbøye, fangevaktar og dommar.
Først blir Jona slukt heil og redda frå den sikre døden då dei andre i båten kastar han over bord.
Deretter held kvalen han fanga i buken i fleire dagar, før han like brutalt blir spytta opp på land.
«Djupet kringsette meg, sivet vikla seg om hovudet. Bommane til portane på jord slo att bak meg», seier Jona i Bibelen.
Foto: Public domainI boka Utryddelsen bruker Espen Ytreberg historia om Jona som omdreiingspunkt for det traumet som kvalfangsten er i norsk medvit.
– Stoltheita har røter heilt tilbake til førindustriell tid, då kvalfangst skjedde for hand og med mannsmot, seier han.
Biletet av den tøffe og uredde kvalfangaren blir sidan kopla til motiv av Roald Amundsen, polfararar og andre norske oppdagarheltar.
Før det same biletet kolliderer med den industrialiserte storkvalfangsten på midten av 1900-talet.
Med Noreg i førarsetet vart 3 millionar dyr drepne. Den mest omfattande utslettinga av levande organismar som mennesket nokon gong har utført.
– Då er det ikkje lenger mogleg å halde oppe biletet av norske kvalfangarar som dei siste, modige gallarar, seier Ytreberg.
Då blåkvalen vart freda i Antarktis i 1963, er det rekna at det var mindre enn 200 dyr igjen av ein opphavleg stamme på 150.000.
«Kunne kvalen skrike, vilde Sydishavet bli eit helvete for oss», skriv ein av arbeidarane i eit brev heim.
Under den globale fangsttoppen rundt 1960 vart om lag 75.000 kval drepne årleg.
I 1930 var 60 prosent av kvalen ved Syd-Georgia allereie fanga.
I 1937 vart det innført ein internasjonal avtale som regulerte fangsten.
I 1863 konstruerte den norske skipsreiaren Svend Foyn den første harpunkanonen.
I Bibelen blir Jona straffa for å ha prøvd å stikke av frå Gud.
Kven er det vi prøver å rømme frå, og kva er straffa?
Sikkert er det at vi bruker vi store mengder politisk kapital på å halde fram med kvalfangst – sjølv om verdssamfunnet protesterer.
Og at vi er taktfulle nok til å la vere å promotere det same kjøttet i utlandet – sjølv om kvalbransjen protesterer.
Dette er linedansen som norske politikarar er dømde til å drive med i 2023:
Ei hårfin balanseøving mellom omsynet til vår eigen identitet som kvalfangstnasjon på den eine sida – og omsynet til vårt internasjonale renomme på den andre sida.
Trøysta er at dei innanrikspolitiske spenningane ikkje er like store som i 1903.
Då raserte 1500 fiskarar landstasjonen for kval i Mehamn i Nord-Noreg.
Ifølgje fiskarane hadde kvalfangsten skulda for at fiskelykka svikta, og dessutan hadde kvalfangarane «forpesta lufta, tilgrisa havet og iblant også øydelagd fiskereiskap».
Ordensmakta vart tilkalla for å hindre at endå fleire stasjonar vart øydelagde, men blant folk flest låg sympatien hos fiskarane.
Den eldste skriftlege kjelda som omtaler kval i Noreg er Ottars melding frå slutten av 800-talet.
I Magnus Lagabøtes landslov av 1274 er det formuleringar som indikerer at jakta på kval gjekk føre seg med spyd.
Kongespegelen frå omkring 1250 spør sonen far sin om forholda på Grønland, Island og Irland og i hava omkring. Det einaste faren finn verd å nemne frå Islandshavet, er kvalane.
Arkeologiske funn viser at det mange stader har vore drivne kvalfangst tilbake til forhistorisk tid.
Under forsøka på å finne ein nordaustpassasje til India på slutten av 1500-talet, oppdaga engelske og hollandske sjøfolk store mengder grønlandskval ved Spitsbergen og Jan Mayen. I 1610 starta engelskmennene kvalfangst ved Spitsbergen.
I Nordlands trompet (1739) skriv Petter Dass: «Først haver jeg Hvalen at agte; Du grumme Søe-konge! Du Trold i det Vand! Hvad driver dig til, at du render paa Land, Og ladar godvillig dig slagte!»
Resultatet var at kvalfangsten i dei tre nordlegaste fylka vart sett på vent i ti år.
Då fredinga var over, hadde norske kvalfangarar sett kurs for Sørishavet rundt Antarktis.
Det «første norske oljeeventyret» var i gang, og mellom 1920 og 1930 steig sysselsetjinga i kvalfangsten i verda frå 2600 til 9600 mann.
90 prosent av arbeidarane var vestfoldingar.
Enorme gevinstar frå den animalske olja strøymde tilbake til statskassa, og smurde nasjonen med tru, håp og investeringsmidlar på eit tidspunkt då vi trong det som mest.
Og denne historia vil resten av verda at vi skal fornekte?
Då den internasjonale kvalfangstkommisjonen (IWC) innførte totalforbod mot kommersiell kvalfangst i 1982, var det derfor utan Noreg si støtte.
Noreg valde i staden å reservere seg, og tilhøyrer med det ein liten trio som held fram med kvalfangst. Dei to andre nasjonane er Japan og Island.
Ein rapport frå 2021 viser at det er rundt 150.000 vågekval i norske farvatn, og at bestanden veks.
I eit forsøk på å bevare kvalbestanden vart den Den internasjonal kvalfangstkommisjonen (IWC) oppretta i 1946. Noreg har stritta mot.
Under FNs første miljøvernkonferanse i Stockholm i 1972 deltok 113 land, og vedtok FNs miljøvernerklæring. For mange verneorganisasjonar vart kvalen eit symbol på erklæringa.
Eyvind Bagle er konservator ved Norsk Maritimt Museum.
Han seier kvalfangsten framleis evner å kvervle opp kjenslemessige motsetningar mellom kystfolk og byfolk langs sentrum-periferi-aksen i norsk samfunnsliv – sjølv om dagens fangst er avgrensa til norske farvatn og små kvotar.
– Dagens talsmenn for kvalfangst legg vekt på at dette er kortreist, berekraftig og sunn mat. Det er forståeleg at dei legg vekt på andre ting enn den historiske storkvalfangsten, men finst det ein skugge der likevel? spør han.
I 2004 vart det innringarstorm til Sandefjords Blad då næringstoppar i byen lufta ideen om at det å fokusere på kvalfangsthistoria ikkje utan vidare harmonerte med dei positive verdiane dei ønskte at Sandefjord skulle symbolisere.
Kva slags tøv var dette? No hadde jo til og med biskopen sagt at kvalfangsten var noko dei skulle vere stolte av!
Slik fekk Sandefjord sin eigen woke-debatt, lenge før omgrepet var introdusert.
Dag Ingemar Børresen, konservator hos Kvalfangstmuseet, skriv om episoden i artikkelen «I den nostalgien rusta vekkjer».
Han konkluderer: «Kritikken dreiv mange ned i skyttargravene og forsterka deira oppleving av å bli fordømd for gjerningane i fortida, samtidig som det styrkte lokalpatriotismen og trongen til å slutte opp om eigen kulturarv.»
Professor Bjørn L. Basberg, som var konsulent på Utryddelsen, seier til NRK at boka til Ytreberg «løfter fram ei side ved kvalfangsten som kanskje har vore underkommunisert eller tona ned, nemleg dens brutalitet og bloddrypande karakter».
Han presiserer likevel at kvalfangstboomen fell saman med ei tid der folk såg annleis på dyr og slakt.
Han legg til:
– Forresten, i sommar følgde eg rådet til fiskeriministeren og hadde kvalkjøtt på grillen ved eit par høve!
Kjelder: Espen Ytreberg: «Utryddelsen»; Dag Ingemar Børresen: «I den nostalgien rusta vekkjer»; Jan Erik Ringstad: «Hval, veid, fangst og norske kyster. Linjer i norsk hvalfangsthistorie»; Sandefjordmuseene: Whaling & History I-III. Artikkelsamlinger; Nils Chr Strenseth., Alf Håkon Hoel og Ingunn B. Lid: «Vågehvalen – valgets kval»
