Historia om norsk skimote

Nordmenn er kanskje født med ski på beina, men dessverre utan skiklede på kroppen. Dei må vi kjøpe sjølv, noko vi gjer til den store gullmedaljen.

Ifølge Norsk Sportsbransjeforening handla vi i fjor sports- og friluftsklede for opp mot 18 milliardar kroner. Det er i snitt over 3300 kroner per person, og eit forbruk som ligg langt over nokon andre land i verda.

Skiklede har faktisk blitt så integrert i kulturen vår at mange av oss berre vil tenkje på det som vanlege klede, med Mariusgenserar, skaljakker og toppluer som ein naturleg del av gatebildet.

Men korleis vart eigentleg Noreg verdas mest skimote-besette nasjon?

Det er naturlegvis ei lang og komplisert historie, vi tar likevel sjansen på å trekke ut nokre høgdepunkt.

1880: Folkehelten som elska ull

Sjølv om vi har gått på ski i uminnelege tider, så finst det svært få nedskrivne kjelder om kva slags skiklede vi brukte før 1880-talet. Mest truleg fordi folk berre gjekk i kvardagskleda.

For kvinnene var nok dette litt utfordrande, då dei måtte kave seg gjennom snøen i lange skjørt og kjolar.

Eit viktig unntak var eventyraren Fridtjof Nansen. For om vanlege klede sikkert gjorde nytta på kortare turar, så var dei nok ikkje like dugande på lange ekspedisjonar, til dømes om ein skulle krysse Grønland på ski.

I 1883 skreiv han ein artikkel om «heluldbekledning», der han argumenterte for å bruke fleire lag med ull (og halde seg langt vekke frå bomull). Ytst brukte han vadmål, som er eit grovare klede vove av ull.

Nansen var ein av dei største påverkarane i Noreg på slutten av 1800-talet, og bidrog sterkt til ullfeberen som framleis pregar landet. Den dag i dag brukar nordmenn mykje meir ull enn våre skandinaviske naboar.

Eventyraren kom også heim med eit heilt nytt plagg av skinn frå Grønland, som skulle bli toneangivande i skimoten både i Noreg og resten av verda: ei slags jakke utan opning som inuittane kalla «anorakk».

1920: Praktiske klede og kvinnefrigjering

Utover 1900-talet svor fleire norske skiløparar til nikkers, knestrømper og gamasjar. Dette var meir praktisk fordi ein slapp å skifte heile buksa om ein vart våt på beina.

På kvinnene vart skjørta kortare og kortare, før dei første skidraktene med nikkers og langbukser vart lansert i 1928.

Om ein ville fjonge seg litt ekstra, så var det heller ikkje feil med ei lita alpelue på toppen.

1930: Den elegante skihopparen

Lenge før actionheltar som Batman og Superman, fanst det ingen tøffare enn skihopparane, som gong på gong utfordra skjebnen med å sveve høgt gjennom lufta.

På 1930-talet fanst det omtrent ein hoppbakke i kvar einaste grend over heile landet, og ein av dei som hoppa lengst var Reidar Andersen frå Ringerike. Hopparen var kjent for sin gode stil, både når det kom til teknikk og mote.

Reidar tok like godt på seg finkleda før han skulle hoppe, og flaug gjennom lufta i mørkeblå bukser med press og kvite hanskar.

Det var inga stor overrasking at Andersen kasta seg inn i motebransjen då han la skia på hylla, og stilte seg dermed først i ei laaaang rekke av skiløparar med eige klesmerke.

Som klesdesignar vart han mest kjent for å produsere den første fjellanorakken med «kengurulomme» på brystet.

Fram til slutten av 1930-talet hadde hoppbakken og langrennssporet vore dei viktigaste catwalkane for norsk skimote. Det første teiknet på at det skulle endre seg kom i 1938.

Då opna Noregs (og Nord-Europas) første skitrekk i Tryvannskleiva over Oslo. Plutseleg kunne hundrevis av skiløparar svinge seg nedover den same bakken igjen og igjen og igjen.

På veg opp trekket hadde ein god tid til å sjå på dei andre løparane. Då var det sjølvsagt viktig å sjå bra ut!

1940: Genseren til Marius

I 1945 kom alpinisten Marius Eriksen heim til Oslo, etter å ha sete to år som krigsfange i Tyskland under den andre verdskrigen. Som velkomstgåve strikka mor og klesdesignar Bitten Eriksen ein genser til sonen sin i raudt, kvitt og blått. Ho kalla genseren «Marius».

Mønsteret på genseren var inspirert av den tradisjonelle lusekufta frå Setesdal, og vart seld i familien sin butikk i Oslo.

Det finst fleire variasjonar av mønsteret, som anten er laga av designarane Bitten Eriksen eller Unn Søiland Dale. Sistnemnde sin variant frå 1953 er den folk flest kjenner som Mariusgenseren i dag.

Den norske skikomedien «Troll i ord» frå 1954 skal ha mykje av æra for genseren sin kjendisstatus. Marius Eriksen spelte ei rolle som skitrenar, og i likskap med resten av hovudrollene hadde han på seg Mariusgenser.

Genseren vart svært populær då filmen kom ut, og det har han vore sidan. I dag er mønsteret seld i over 5 millionar eksemplar, noko som gjer genseren til den mest selde gjennom heile Noregshistoria.

1950: Buksa som forandra alt

1948 markerer eit viktig skilje i skimotehistoria. Då kom nemleg eit nytt og revolusjonerande plagg på marknaden: Bogners strekkbukse.

Buksa vart designa av dei tyske noregsvennane Maria og Willy Bogner. Paret var vennar med Marius og Bitten Eriksen (foreldra til Marius «Mariusgenser» Eriksen), og var ofte i Noreg på besøk.

Strekkbuksa var laga av ein ny type garn, som var sett saman av ull og nylon. Ho hadde også ein strikk under foten, og gjekk an å strekke.

Slik skapte Bogner ei meir tettsitjande skimote enn kva ein var vand med tidlegare. Utover 1950-talet vart buksa svært populær i heile den vestlege verda, også langt utanfor skibakken.

1960: Sterke fargar

Få bilde illustrerer 1960-talets skimote betre enn dette blinkskotet frå ein fest i Snowmass Village, Colorado i 1968.

Her ser vi fargerike klede, Bogners tettsitjande stil og nye syntetiske materialar som spandex og polyester. Skimote hadde blitt noko av det hottaste du kunne ha på deg, og superkjendisar som Grace Kelly og Audrey Hepburn let seg avbilde i skiklede.

Den norske ullgenseren var framleis i vinden, ikkje berre her til lands, men også på den andre sida av Atlanterhavet. Mannen med ryggen til i midten av bildet var ein av hovudgrunnane til dette. Han heitte Stein Eriksen, var broren til Marius Eriksen, sonen til designaren Bitten Eriksen og ein av USAs kulaste personar.

Stein utvandra til USA etter å ha vunne både VM- og OL-gull i alpint, og vart ein ambassadør for norsk skikultur. Han gjekk på kjendisfestar, starta skiskular og jobba som modell. Kvar søndag kl. 13:00 inviterte han folk til å kome og sjå at han tok salto i bakken på 2,20 meter lange ski.

Sterke fargar prega moten på 1960-talet. Fargefilm og fargefjernsyn har fått noko av skulda for dette. Kleda skulle likne så lite som overhovud mogleg på dei gamle svart-kvitt bilda.

Den italienske designaren Emilio Pucci var ein av dei første som verkeleg slo gjennom med den fargerike moten. Han begynte karrieren med å designe skiklede, og blir i dag sett på som ein bauta i motehistoria.

1970: Ski møter gate

Dette var tiåret då skimoten smelta saman med kvardagsmoten og berre vart mote. Kjende merkeklede som til dømes Adidas og Fila begynte å lage ski- og sportstøy, og ungdomar brukte alle sparepengane sine på stilige boblejakker.

Ta til dømes desse ungdomane ein vinterdag i Oslo i 1979. Ifølge dei sjølve kosta boblejakkene 900 kr, som i dagens valuta svarer til over 8000 kr.

Hovudplagga frå denne perioden er også verdt å merke seg. Karane fraus gjerne litt på øyra for å kunne gå i sine korte toppluer.

Kvinnene var ikkje like interessert i å fryse, og tok heller på seg store overdimensjonerte luer i ull eller pels.

1980: Heildressen og neonfargar

Sidan vi viste eit så snasent bilde av Dronning Sonja frå 1970-talet, så er det på sin plass å også vise eit bilde av ho frå 1980-talet. Dette var nemleg heildressen sitt store tiår.

Mange hevdar at dette var det mest ikoniske tiåret i skimotehistoria. Det var jappetid, vi hadde pumpa opp store mengder olje frå Nordsjøen, og folk flest begynte å få mykje betre økonomi, som igjen resulterte i meir fridom.

Dette plutselege overskotet av fridom førte til psykotiske tilstandar i fjellheimen. Fargebruken var grenselaus. Det fanst ingen reglar eller føringar på kva slags fargar ein kunne sette saman, og jo sterkare dei var, dess betre. Neonfargar som nærmast lyste i mørket var det beste.

Midt i dette fargesprakande kaoset skulle ein ny norsk designar reise seg.

Per Spook frå Oslo vart den første nordmannen til å opne sitt eige motehus i Paris på slutten av 1970-talet. Han blanda norske strikketradisjonar med utradisjonell stoffmiks, skinn i gull og sterke fargar.

I 1985 hyrte han like godt det norske kvinnelandslaget i langrenn til å gå modell på catwalken i Paris, i ein kolleksjon som var inspirert av Vinter-OL i 1984.

Og apropos OL ... I ein liten norsk by var dei i ferd med å førebu seg til hundreårets største skifest.

1990: OL på Lillehammer

12. februar 1994 skulle bli ein av dei norskaste dagane i Noregs historie. Vi snakkar sjølvsagt om opningsseremonien for OL på Lillehammer. Då var millionar av auge retta mot den vesle byen i Gudbrandsdalen, og vi fekk sjansen til å vise fram det ypparste av norsk skimote.

Standarden vart sett då kronprins Haakon tente OL-elden ikledd ei lusekufte; dette skulle bli ei nostalgisk feiring av norsk design.

Dei norske utøvarane gjekk kledd i raude vadmålsjakker ovantil (altså dei veva ulljakkene som Fridtjof Nansen var så glad i), nedantil hadde dei nikkers og knestrømper. Dale of Norway, som heilt sidan 1956 hadde laga offisielle OL-genserar, lanserte fleire plagg med sine norskaste mønster til leikane.

Med andre ord: OL på Lillehammer var nasjonalromantikk på steroid. Det einaste som mangla var nokre vette og troll som sprang rundt omkring, i tillegg til kanskje nokre små barn i vikingkostyme. Men det hadde kanskje blitt for mykje av det gode.

Før vi forlèt Lillehammer heilt, så må vi ikkje gløyme at 1994 berre er fire år etter 1980-talet. Det fanst sjølvsagt også klede som minna oss på dette.

Det mest kjende dømet er nok den offisielle boblejakka for frivillige, med den uslåelege fargekombinasjonen grå og rosa.

Stilmessig var 1990-talet på mange måtar ei vidareføring av 1980-talet. Men denne utviklinga skulle snart ta ei heilt anna retning. I skibakkane var nemleg ein ny sport i ferd med å etablere seg, der utøvarane stod sidelengs nedover bakken på berre ei ski.

2000: Subkulturen erobrar skibakken

Du veit den kjensla når du har vore den kulaste i klassa i hundre år, så ein dag kjem det ein ny elev som er enda kulare, og plutseleg bryr ingen seg om deg lenger. Slik var det nok for mange skikøyrarar mot slutten av 1990-talet og starten av 2000-talet.

På denne tida kom nemleg snøbrettkøyrarane til skisentera i hopetal. Dei hadde eit heilt anna visuelt uttrykk enn skikøyrarane. Her var det berre å gløyme tettsitjande klede i heile regnbogen sine fargar. Snøbrett henta inspirasjon frå skateboard og urban hiphop-kultur, og kleda skulle vere store og posete med meir nøytrale fargar.

Daniel Franck og Terje Håkonsen var dei store stilikona på denne tida, og vart nok sett på som hakket kulare enn til dømes Thomas Alsgaard og Kjetil André Aamodt.

Problemet med å vere den kulaste i klassa, er at ganske snart så begynner dei andre elevane å kopiere stilen din, og så er du ikkje like kul lenger. Slik skulle lagnaden for snøbrettkøyrarane også bli.

Ski fekk nemleg sin eigen subkultur – twintipparane. Desse køyrde ski som gjekk an å køyre baklengs, og brukte dei same kleda som snowboardarane. Twintip vart svært populært; plutseleg skulle «alle» kjøpe seg ski som ein kunne køyre baklengs, sjølv om dei færraste nytta seg noko særleg av den moglegheita.

2010: Dei tekniske kleda

Det siste tiåret har få ting har vore meir definerande for den norske skimoten enn «tekniske klede», altså moderne vind- og vasstette klede som pustar og toler låge temperaturar.

Besøker du eit tilfeldig skisenter i Noreg i dag, vil over halvparten vere godt nok kledd til å bli med Nansen på ski over Grønland.

Mykje av grunnen til dette er den store toppturbølgja som framleis skyl over landet. Lengselen etter dei høge urørte toppane har fått mange til å investere i randonee-ski og skredutstyr – kanskje med ein liten baktanke om å legge ut bilde av det på internett etterpå?

Skikleda har igjen blitt fargerike, men meir einsfarga, og ikkje like dristige som dei vi såg på 1980- og 1990-talet.

2020: Ski + pandemi = sant

Dei siste to åra har vore dei beste for norske sportsbutikkar i historia. Og det trass i at trenden har vore at fleire handlar på nett. Salstala kunne også ha vore mykje høgare, hadde det ikkje vore for at lagera vart tomme for utstyr.

Pandemien er sjølvsagt hovudgrunnen til dette. Ingen utanlandsreiser og stengde treningssenter har gjort den norske fjellheimen meir attraktiv for ei mykje større gruppe av folket.

Den tekniske trenden frå førre tiår er framleis rådande, samtidig som nostalgien framleis lever i beste velgåande. I bruktbutikkane går gamle ullgenserar som varmt kveitebrød, folk heng opp anorakken sin i flaggstonga for å få han til å sjå gammal ut og skiheltane våre følgjer tradisjonen med å starte sine eigne klesmerke.

Vi ser også teikn på at norske produsentar som Bergans og Norrøna kan vente seg hardare konkurranse i tida framover; dei siste par åra har franske luksusmerke som Moncler og Fusalp opna butikkar i Noreg.

Den norske skimote-kjøpefesten er langt ifrå over.

PS: Om du er republikanar, så er det mogleg du synest det er eit bilde eller to for mange av kongefamilien i denne artikkelen. Det er berre å beklage, men det finst fleire tusen gode bilde av kongefamilien på ski frå dei siste 100 åra. Så det har vore vanskeleg å dy seg.

PPS: Tusen takk til Martine Eriksen, dotter av Marius Eriksen, som har bidratt med fleire bilde til denne saka.

Kjelder:

Anbefalt vidare lesing: