12 av dei beste krim­bøkene gjennom tidene

Kriminal­romanen «Bergenstoget plyndret i natt!» blei lansert palme­søndag 1923.

Etter det har nord­menn boltra seg i blod­drypande spenning i bøker, på TV og radio i påske­feriane gjennom hundre år.

For å feire dette jubileet har nokre av litteratur­kritikarane i NRK henta fram dei absolutte krim­favorittane sine.

Kanskje hamnar nokre av dei på leselista di til påske?

Mesterdetektiven sitt første oppdrag

• Bok: «En studie i rødt» av sir Arthur Conan Doyle
• Omsett av: Nils Nordberg
• Utgivningsår: 1887/1986

– Ein Afghanistan-veteran og ein eksentrisk kjemi­student flyttar inn i 221 Baker Street i London. Ganske snart samarbeider dei om å oppklare eit makabert mord i eit forlate hus.

Dette er den første romanen om den mest kjente detektiven i verds­historia, Sherlock Holmes.

Boka er ein halvdel krim­gåte, ein halvdel røvar­forteljing og svært sjarmerande.

Denne gløymer du aldri

• Bok: «Jern­vognen» av Stein Riverton (pseudonym for Sven Elvestad)
• Utgivningsår: 1909

– Journalisten Sven Elvestad var uhyre produktiv og skreiv nærare 100 romanar. Ei handfull av dei har verkeleg høg kvalitet. Av dei er nok «Jern­vognen» den beste.

Romanen fortel om eit mord ved ein bade­stad i Noreg tidleg på 1900-talet. Mykje krim­litteratur gløymer ein raskt, og etter to eller tre år kan du difor lese bøkene på nytt. «Jernvognen» derimot – gløymer du aldri.

Trass det vil du sannsynlegvis lese ho igjen.

Ville vendingar

• Bok: «Ikke et ord» av Harlan Coben
• Omsett av: Sissel Herborg Busk
• Utgivningsår: 2003

– Ein dag får David Beck ein e-post frå det som ser ut til å vere kona. Men ho blei drepen for åtte år sidan.

Det spelar ikkje så stor rolle kva bok av Coben du les, dei er alle spennande. I det tilsynelatande idylliske forstads­livet Coben skildrar, kan dei du stolar mest på vere dei som svik deg. Avslutningane i bøkene held som regel ikkje like høg standard, men eg tilgjev Coben!

Dei ville vendingane i handlinga er så morosame å vere med på, at det framleis er verdt det.

Morosamt om kriminelle forhold

• Bok: «Kain» av José Saramago
• Omsett av: Kjell Risvik
• Utgivningsår: 2011

– Kain er son til Adam og Eva og broder­mordaren i Det gamle testamentet. Etter drapet på broren Abel må han vandre rastlaust omkring. Samstundes som han utan vidare kan flytte seg mellom ulike notider.

Slik blir han vitne til ei rekkje av dei mange forferdelege og makabre hendingane i gamle­testamentet. Utslettinga av Sodoma er eitt døme, Abrahams nestenmord på sonen Isak eit anna. (Hadde det ikkje vore for Kain, hadde Isak døydd den dagen på fjellet).

«Kain» er altså inga kriminal­bok i vanleg forstand. Derimot ein burlesk, ofte direkte morosam roman om svært kriminelle forhold og hendingar.

Ei noir-hylling

• Bok: «Mord i mørket» av Dan Turèll
• Omsett av: Aase F. Jensen
• Utgivningsår: 1981

– Dan Turèlls Mord-serie handlar om ein namnlaus frilans­journalist i avisen Bladet og inspektør Ehlers, ven og uven, på Halmtorvet politi­stasjon.

Serien opnar med nettopp «Mord i mørket». I ei såkalla slum­kaserne på Vesterbro i København blir ein eldre mann, ein pensjonist, funnen drepen. Dagen etter skjer det igjen – i det same huset. Den namn­lause må ut og gå (han går mykje).

Boka er ei lang hylling til alt noir. Som forlaget skriv på mi pocket­utgåve: «Midnat, mord og morfin – en ægte Turèll-thriller».

Sjarmerande manipulator

• Bok: «Den talentfulle Mr. Ripley» av Patricia Highsmith
• Omsett av: Colbjørn Helander
• Utgivningsår: 1955

– «Den talent­fulle Mr. Ripley» kom på norsk i 1960. Eg las utgåva i Den svarte serie seint på 60-talet. Eg var ten­åring, men har aldri gløymt den fråstøytte fascinasjonen for denne sjarmerande manipulatoren, kjølig psykopatisk, udiskutabelt farleg.

I starten av forteljinga blir Ripley opp­søkt av ein grunn­rik Herbert Greenleaf. Han ber Ripley dra til Italia og få sonen til å komme heim til USA. Uskyldig nok, kanskje, men dramaet i trekant som følgjer, blir krevande for fleire enn Tom Ripley.

Boka er den første i ein serie på fem, og lat ikkje filmatisering halde deg borte frå originalen til Highsmith.

Ny vinkel på tudor­tida

• Bok: «Oppløsning» av C.J. Sansom
• Omsett av: Knut Johansen
• Utgivningsår: 2008

– Året er 1537, og Henrik 8. vil løyse opp kloster­vesenet i England. I klosteret ved Scarnsea blir ein av kongens menn funnen med «en glipe mellom hodet og skuldrene».

Shardlake blir sett på saka, som er temmeleg komplisert: Alle munkane mislikar å bli kasta ut av livet slik dei kjenner det, og talet på potensielle mordarar er tilsvarande høgt.

Shardlake oppklarer saka og klarer brasane i denne og seks bøker til, trass i frykt, pukkelrygg og aversjon mot blod.

Anti­helten viser oss tudor­tida frå ei ny vinkel. Utruleg nok.

Les anmeldelse av boka her.

Supersmart politi

• Bok: «Vinter­dronningen. Fandorins første sak» av Boris Akunin
• Omsett av: Isak Rogde
• Utgivningsår: 2002

– Erast Fandorin er eit fenomen: Supersmart kriminal­politi som greier å manøvrere seg ut av dei mest usannsynlege livs­farlege situasjonar. Kultivert, lærd, og sjølvsagt elegant.

«Vinterdronningen» er første bok i Fandorin-serien, forfatta av B. Akunin alias Grigori Chalcovitch Tchkhartichvili, japansk­kunnig russisk forfattar med røter i Georgia.

I denne første romanen tek B.Akunin oss til Moskva 1876. Saka inkluderer foreldre­lause barn, adels­damer og pengar. Store pengar.

Etter kvart i serien får han ein vaske­ekte japansk ninja til kompanjong, noko som gjer eventyra endå meir fantastiske.

Les anmeldelse av boka her.

Historisk krim­roman

• Bok: «Vredens dag» av Kurt Aust
• Utgivningsår: 1999

– Den første av åtte romanar om Petter Hortten, ein kvikk norsk gards­arbeidar, og Thomas av Bouberge, dansk professor. Ikkje før har dei snubla inn på eit landsens verts­hus, før det skjer eit mord der. Mordaren må vere på vertshuset.

Det nærmar seg nyttårs­aftan 1699. Dommedags­profetar trur det blir, ja, domme­dag. Bouberge går i oppklarings­modus, Petter heng med, og Kurt Aust teiknar eit fyldig og fascinerande bak­teppe av sed og skikk, tru og overtru.

Det er ei god arbeids­deling. Slik skal ein historisk kriminal­roman vere.

Sør­afrikanske skugge­sider

• Bok: «Hvit skygge» av Deon Meyer
• Omsett av: Eve-Marie Lund
• Utgivningsår: 2010

– Ei av dei beste bøkene til Deon Meyer er «Hvit skygge», om den profesjonelle livvakta Lemmer. Han får eit oppdrag som skal setje den kjølige profesjonaliteten hans i fare, når kvinna han skal beskytte likevel blir skadd. Likevel er det noko med det ho fortel han som Lemmer ikkje får til å stemme.

Lemmer legg ut på ei jakt på dei ansvarlege, som han må vedgå har blitt svært personleg. Jakta skal føre han i nær­kontakt med korrupsjon, øko­terrorisme og andre skuggesider av det sørafrikanske post-apartheid-samfunnet.

«Hvit skygge» er ein rein makt­demonstrasjon i effektiv skrive­kunst.

Den gode psykopaten

• Bok: «Syndebukk» av Lee Child
• Omsett av: Truls Danielsen
• Utgivningsår: 2013

– Jack Reacher er ein eks­soldat som vandrar USA på kryss og tvers, ein moderne miks av cowboy og shaolin-munk. Han kjem til byen, hamnar i trøbbel, bankar opp slemmingar og reiser vidare.

Reacher er ein ikonisk moderne helte­figur, ein slags mannleg fantasi om den gode psykopaten som kan ordne opp i all verdas urett, utan skruplar og PTSD.

Ja, det finst både filmar og TV-seriar om mannen. Men eg meiner framleis det er noko eige med den opplevinga ein får av å lese den kjølige og uhyggeleg effektive prosaen til Lee Child.

Visse typer ultra­vold er best på papir.

Infernalsk og handy

• Bok: «Knokkelbyen» av Michael Connelly
• Omsett av: Peter Lorentzen
• Utgivningsår: 2003

– Harry Bosch. Smak på namnet. Som ein hybrid mellom tysk powertool og nederlandsk helvetes­målar. Michael Connelly har teikna ned krønika om Harry Bosch. Mannen som har tatt på seg jobben med å få ting på rett kjøl i Los Angeles.

Dei to første i serien om Bosch har av ein eller annen grunn ikkje kome ut på norsk, og mange av dei andre er i dag utselde frå forlaget. Her er antikvariat og bilbliotek løysinga. Og naturlegvis er dei å få tak i på engelsk, og som lyd­bøker.

«Knokkel­byen» er ein av mange grunnar til at Connelly har blitt kåra til verdas beste krim­forfatter.

NRK har laga høyrespel av den første historia om Sherlock Holmes:

Les også: