I noregstoppen etter stort «lærarløft» på 1800-talet

– Korleis kan den gylne regelen sjåast i samanheng med menneskerettane, spør kontaktlærar Kristin Selmer. Armane sprett i vêret i klasse 9c ved Kvåle skule i Sogndal.

Selmer er éin av mange lærarar i Sogn og Fjordane som fører elevane sine til gode skuleresultatet, mot mange odds.

Fylket i vest er i noregstoppen på nasjonale skuleprøvar. Det overraskar. For utdanningsnivået lågare er enn landssnittet, noko som skulle tilseia svakare prestasjonar.

Men for 150 år sidan starta ei omfattande satsing på skulen, kjem det fram i eit nytt historieverk om Sogn og Fjordane. Det kan forklara det forskarane kallar «Sogn og Fjordane-paradokset».

Nye skular og stort «lærarløft»

– På slutten av 1800-talet var det ein stor vilje i Sogn og Fjordane til å satsa på skulen. Det overraska meg når me ser kva økonomiske realitetar dei stakkars kommunepolitikarane den gongen måtte forholda seg til, seier Oddmund Hoel, ein av forfattarane bak «Soga om Sogn og Fjordane».

Medan kommunane i Sogn og Fjordane brukte desidert minst pengar på fattigstell i landet, prioriterte dei ein stor del av kommunebudsjetta sine på skule.

I tillegg skjedde ein stor snuoperasjon i klasserommet: Frå å ha langt færre lærarar med lærarutdanning enn resten av landet i 1860, låg fylket berre 30 år seinare låg over landssnittet.

– Staten ville styrkja skulane i landet: Det skulle byggjast skulehus. Det gjekk fort i Sogn og Fjordane. Og lærarane skulle få lærarutdanning. Det gjekk svært fort i Sogn og Fjordane, fortel Hoel.

Sogn og Fjordane-paradokset

Dei siste åra har mange forskarar prøvd å finna svar på kvifor elevar i Sogn og Fjordane overpresterer i klasse med Oslo og Akershus.

Forskinga har vist at elevane har fordelar av å bruka nynorsk, foreldra støttar og oppmuntrar skulegangen til borna, og jentene er meir sjølvtrygge og gjer det difor godt.

Men vestlandsoppskrifta inneheld ein komponent til, nemleg respekten for læraren. Høg status i bygda har røter langt tilbake i tid.

Respekt for læraren

– Lærarane gjekk frå å ha låg status tidleg på 1800-talet til å bli bygdehovdingar. Dei blei ordførarar, kommunestyrerepresentantar og leiarar i skulestyret. Me fann lærarane også i mange andre roller, som formann i ungdomslag og andre frivillige organisasjonar, men òg involvert i ulike typar forretningsdrift, fortel Hoel.

Tilbake i klasserommet ved Kvåle skule greier Kristin Selmer å få elevane i 9c med seg. Iver Skorve seier klassen har respekt for kontaktlæraren sin.

– Viss nokon snakkar i timen utan å ha bede om ordet, blir det fort stilt når ho er her, fortel 13-åringen.