Den store flyttesjauen

Ein ung Edvard Munch står i heisen på Nasjonalgalleriet med ein sigarett i handa.

Han ser rett på oss; konfronterande, men samtidig tankefull. Ein aura av mystikk omgir det opplyste ansiktet. To menneske med blå hanskar held godt fast i han, medan ei sikkerheitsvakt følgjer nøye med.

Snart skal Munch flytte frå bygget han har levd i dei siste 100 åra.

Heisdøra går opp. Han blir trilla ut.

– Dette er kronjuvelane, seier Thierry Ford, konservator med ansvar for Nasjonalmuseets 57 Munch-måleri.

Over lengre tid har eg fått eksklusiv tilgang til flyttinga av Noregs største kunstsamling: Nasjonalmuseet. Neste år skal 100.000 uerstattelege kunstverk vere på plass i nytt bygg. Verdien av samlinga er nesten umogleg å fastslå, sidan kunst på museum ikkje blir prissett som i den kommersielle marknaden, men det er snakk om milliardar av kroner.

Edvard Munch er ettertrakta blant publikum, kjennarar og kunsttjuvar. Prisen på eit Munch-måleri åleine er skyhøg. Eksempelvis blei eit «Skrik»-måleri, nesten identisk med det som Nasjonalmuseet eig, seld i 2012 for 119 millionar dollar.

Thierry skal sjekke tilstanden før Munch kan bli flytta på. Ramma er skrudd av, og mannen bak «Skrik» ser plutseleg sårbar ut.

– Føler du ærefrykt, spør eg briten med det lure smilet.

– Litt.

– Føler du tidspresset?

– Alltid.

Det finst ingen «backup»

Sjå for deg at du skal flytte. Du har budd på den same staden heile livet. Huset er fylt av livshistoria til deg og tidlegare generasjonar: På loftet står barndomsminne. I kjellaren, verdifullt servise du har arva. På badet er det ein gammal antikk tapet du gjerne vil ha med deg.

Reinhaldet har det vore så som så med. Huset har vore fylt med folk stort sett heile tida, så det har ikkje vore så lett å kome til. I motsetnad til kva moderne flyttefilosofiar fortel deg, så kan du ikkje kaste noko.

Det er dette tilsette ved Nasjonalmuseet står framfor, når fire museum skal bli samla i eitt nybygg på Vestbanen i Oslo.

Ansvaret er stort. Risikoen like eins. Nasjonalmuseet dokumenterer vårt felles minne. Skulle samlinga gå opp i brann, eller noko gå gale under flyttinga, finst det ikkje ein backup.

Det er altså ikkje Edvard Munch i kjøt og flesk som eg tar heisen med, men «Selvportrett med sigarett» som ein 31 år gammal Munch måla i 1895.

I Nasjonalgalleriet ser Thierry på måleriet gjennom eit mikroskop. Nedst på lerretet har målinga rent ned. Munch har måla fort.

– Eg synest dette er mykje betre enn «Skrik», proklamerer han overraskande.

– På kva måte då?

– Det er meir interessant. Du ser korleis han har målt ganske direkte og kjapt på lerretet. Det avslører ein ekspertise og spesielle evner.

Munch ser sjølvsikkert tilbake. Han er den einaste som får lov til å røyke i Nasjonalgalleriet i dag.

– Han er ganske pleased with himself, kommenterer Thierry.

Flyttinga er ein eksepsjonell moglegheit til å ta ein kikk på tilstanden til måleria. Vanlegvis går det ikkje, fordi publikum alltid vil sjå Munchs verk. Det har liksom sjeldan passa å ta dei ned.

– Det blir ikkje noko sommarferie i år, men dette er ein sjanse du får berre ein gong i livet, seier Thierry.

Munch er tatt ned frå veggen i Nasjonalgalleriet. I eit anna ærverdig bygg slit tilsette med ei litt anna utfordring: Korleis flytte ein tapet?

Vrien veggpryd

Nokre veker tidlegare i Kunstindustrimuseet:

– Du kjem ikkje inn her utan å signere.

Sikkerheitsvakta peikar på eit papir med informasjon om teieplikt.

Det kan eg ikkje skrive under på. Poenget er jo å fortelje om flytteprosessen.

Etter ein telefon og litt diskusjon, som resulterer i at skjemaet blir lagt vekk, beveger vi oss forbi skulpturar tildekt med laken. Alt sikkerheitsnakket har gjort meg spent. Kva skjuler seg bak plastveggen framfor oss?

– Det har gått med cirka 135 geiter til dette.

Konservator Vilde Marie Dalåsen, kledd med forkle, ser på eit beist av eit tapet: Gyllenlêrtapetet, som på 1600-talet hang i eit dansk herskapshus, for så å bli seld i eit konkursbu, stykkevis og delt. Tapetet fann vegen til Noreg, der det i 1934 blei gitt i gåve til Kunstindustrimuseet. Uheldigvis spikra museet det på veggane. Støv og skit frå dei siste 100 åra har samla seg på tapetet.

I Nasjonalmuseets samling finst massevis av ting som er så skjøre at dei må bli fiksa på før dei kan flytte, inkludert gyllenlêret. Tilsette har forsiktig fjerna spikrane, tatt bitane ned frå veggen, og registrert rekkjefølgja i eit dataprogram.

Så kom Vilde og konservator-kollega Ellen Sagen inn i biletet.

No ligg tapetet igjen stykkevis og delt på lange bord framfor oss. Dei to kvinnene har ansvar for å reinse og lappe saman tapetet, for så å spenne delane opp på rammer.

Skinnfellane dei brukar til lappinga, er altså av geiteskinn, og Vilde kjem med ei bittersøt bonusopplysning:

– Ho som jobba her før og måtte ta seg av bestillinga, var veganar.

Over tapetet har eit venskap vakse fram. Vilde og Ellen har vaka over blomane og biene som går igjen i mønsteret. Éin stad gøymer det seg ei floge som ikkje finst nokon annan plass. Det er berre Vilde Marie Dalåsen og ein annan person som har sett ho.

– Men no er det eitt og eit halvt år sidan eg såg floga sist, seier Vilde og leitar med blikket over det lange tapetet.

Dei to konservatorane vaks opp nesten ved sidan av kvarandre i Moss, med få år i aldersforskjell, utan å vite om det. Så tok dei lik utdanning og hamna framfor tapetet i museet. Kva er oddsa?

– Av 200 konservatorar i Noreg, kjem visst fire frå Moss, seier Ellen.

– Er det mykje eller lite?

– Eg vil seie det er ganske mykje.

Det er varmt som i eit drivhus og stille i det ærverdige museet, bortsett frå når kvinnene har på podkast i bakgrunnen. Slik får dei dagane til å gå. Dei har kanskje ein spesiell jobb, men noko kan ein kjenne seg att i. Når du stirer på tapet i to år, så utviklar det seg kanskje litt internhumor?

– Det er fire i avdelinga her som har blitt gravide etter å ha tatt på gyllenlêret. Vi spøkjer med at tapetet er fruktbart, seier Ellen.

Med hjarte for porselen

I ein annan etasje i same bygning. Vi har sett det store. No skal vi sjå det vesle.

Peder Valle er samlingsmedarbeidar ved Nasjonalmuseets porselenssamling og styremedlem i foreininga med det kuriøse namnet Norsk selskap for orientalsk keramikk.

– Vi kan eigentleg ikkje kaste nokon ting. 100 år seinare kan det ha stor verdi, seier han.

På kontoret skaffar Peder seg oversikt over den rike porselen- og keramikksamlinga. Det er ikkje lett. Når Nasjonalmuseet flyttar 100.000 kunstverk, vil det eigentleg seie 300.000 ting. Ta eit servise, for eksempel. Det blir rekna som eit verk, men kan vere sett saman av 20 ting: kopp, tallerken, tefat, bolle, eggeglas.

Då må ein halde tunga rett i munnen og merke slik at ein finn igjen alle delane ved utpakking.

Peder tar på seg kvite hanskar og snur forsiktig rundt på eit sausenebb, som han forresten synest er eit artig ord. Han blir aldri «ferdig» på jobben. Det er ein kamp med klokka.

– I går er historie i morgon.

Han festar små etikettar på objekta og oppdaterer opplysningane i databasen. Når eit verk er ferdig katalogisert, finst det alltid eit nytt å gi seg i kast med.

– Kva er den største utfordringa med jobben din?

– Det er noko så banalt som å kome i mål. Eg må heile tida vurdere kva opplysningar som skal vere med, og stole på magekjensla som fortel meg når nok er nok.

Han snakkar fort og lidenskapeleg om det skjøre, skinande materialet som han elskar: Porselen. Som liten tok bestemor hans han med på loppemarknad for å leite etter porselenskupp. Han dediserte masteroppgåva han skreiv om porselen til henne.

– Eg likar at det er noko ein kan bruke. Det speglar våre tradisjonar, forklarar han.

Kunstindustrimuseet blei stifta i 1876 og er eit av dei eldste musea i Noreg. Sidan 1904 har museet halde til i denne bygninga.

I 2016 stengde dørene. Snart blir bygninga omgjort til vidaregåande skule.

– Er det vemodig å flytte?

Peder Valle drar litt på det. Han vil ikkje seie noko feil om flyttinga som det har vore så mykje diskusjon rundt.

– Reint personleg, så har eg eit nært forhold til denne institusjonen. Eg var her som tiåring og såg Dronning Maud-utstillinga, og eg har halde omvisingar. Det er viktig å vere bevisst historia til museet. Då blir det lettare å stable på beina ein ny identitet.

Apropos diskusjon. Stenginga av bygget som har husa dei mest kjente, norske målarskattane er omdiskutert. Vi skal tilbake til Nasjonalgalleriet.

Nasjonalgalleriet

Tidleg februar.

Det er ikkje mange vekene sidan sørgmodige folk stod i kø for å ta ein siste titt på kunsten i ærverdige Nasjonalgalleriet. Avgjerda om å halde stengt under flyttinga, og å flytte frå bygget i det heile, var omdiskutert.

Korleis ser det ut der no? Eg får kome inn.

Dei folketomme salane utløyser ei vemodig kjensle. Rammer utan kunst i står langs veggane. Vaierar heng laust. Her har bileta hengt tett i tett. Det er framleis nokre Munch- og Picasso-bilete oppe. Vi går forbi Vincent van Gogh. Eg får beskjed om å ikkje avsløre kva romnummer vi er i.

To kvinner jobbar med «Albertine i politilegens venteværelse» av Christian Krohg, eitt av noregshistorias mest kjente måleri. Måleriet er to meter høgt og tre og ein halv meter langt. I si tid skapte det debatt om tvangsundersøkingar som prostituerte måtte gjennomgå.

– Vi reinsar overflata på henne, seier Mirjam Liu, konservator, om Albertine.

Ho blir retta på av konservator-kollega Benedicte Nilssen:

– Det. Måleriet.

Kvinnene tar bort skit med bomullsdottar. Dei startar frå kvar sin ende av måleriet, og møtast til slutt i midten.

Fargen på dei brukte bomullsdottane er gulgrå. Dette er nikotin, støv og skit. Før i tida var det nemleg ikkje så utenkjeleg å røyke inne – sjølv i eit kunstgalleri.

Resultatet av reinsinga er, ironisk nok, litt som når ein sminkar seg:

– Ho får ein annan glød. Nokre fargar blir tydelegare, seier Mirjam om Albertine.

Dei tar perspektivet til målaren: Står tett på, børstar, går så langt unna for å sjå korleis det ser ut, før dei går nærme på detaljane igjen. Slik har dei oppdaga nye sider ved måleriet.

– Krogh endra motiva sine ganske mykje. Der har han senka kjolen, illustrerer Mirjam.

Benedicte peikar på eit anna eksempel:

– Han har måla eit vindauge – og så plutseleg ei dame framfor det. Men vi ser at noko vart igjen av vindauget, likevel, dersom ein går tett på.

Gjennom arbeidet har kvinnene fått meir respekt for kunstnaryrket, men innimellom kan dei gløyme kva for eit ikon dei jobbar med.

– Vi har ei oppgåve å bli ferdig med. Hadde vi tenkt på det heile tida, så hadde vi ikkje fått gjort noko, seier Mirjam.

Det er veldig stille i lokalet. Historia her inne er forbi, og framtida til Nasjonalgalleriet er uviss. Kulturminister Trine Skei Grande har pålagt Nasjonalmuseet å halde bygninga i bruk, men førebels veit ingen til kva. I mellomtida får Nasjonalgalleriet i alle fall oppleve ein variert musikalsk meny.

– Vi har ofte på radio med musikk, seier konservatorane.

I det eine minuttet kan det vere Elton John, i det neste Metallica.

– Syng de med?

– Ja, ler dei.

– ... men det kan vere vi nektar for det etterpå.

Over inngangstrappa i Nasjonalgalleriet heng det tradisjonelle «Leiv Eiriksson oppdager Amerika» av Christian Krohg framleis oppe. Det er eitt av dei største eldre måleria som Nasjonalmuseet eig.

– Det modnast i bakhovudet, seier Mirjam når eg spør korleis i alle dagar dei skal få det ned.

Noko av kunsten blir sett på hemmelege lager i påvente av flytting. Etter å ha mast ei stund, får eg lov til å besøke eitt av desse.

På hemmeleg adresse

Ein stad i Oslo i april:

Det er første gong eg går til ein intervjuavtale utan å ha adressa. Eg får berre vite kva t-bane-stopp eg skal gå av på.

Magasinteknikar Einar Bache Nilsen leiar an inn i eit hemmeleg kunstlager.

– Ingen dører eller overvakingskamera, seier han når eg spør om det er noko eg ikkje får lov til å fotografere.

Sikkerheita er høg, for store verdiar skjuler seg på innsida av døra.

12. februar 1994, på opningsdagen til OL i Lillehammer, forsvann «Skrik» frå Nasjonalgalleriet. Ein stige blei sett opp, eit vindauge knust, og vipps, var ein av Noregs største nasjonalskattar borte vekk på teikneserie-vis.

Ingen vil at det skal skje igjen.

Gjennom plastikk ser eg menn, kvinner, barn, dyr. Ein fot her og ei hand der. Det ser ut som ein spøkelseslandsby, men er i røynda tildekte gips-skulpturar. Her står dei og ventar tolmodig på å bli flytta vidare.

Kasse på kasse står stabla i høgda.

– Eg er veldig glad i Tetris, konstaterer Einar humoristisk.

Jobben hans har likskapstrekk med dataspelet med fargerike byggjeklossar. Han mottar verk frå musea, pakkar dei og merker kassene med strekkodar. Kvar kasse blir snikra spesielt for skulpturen eller verket, og då må han sjå an vekt, form og humpete vegar.

Skulpturane er skrudd frå kvarandre for transportens skuld, noko som gir obskure utslag. Ei to meter høg, naken kvinne står stolt i eit hjørne. Ho manglar eit bein og to armar. Resten av kroppen, pluss ei pil som ho har halde i handa, ligg pakka ned i ei kasse.

– Diana er jo ein av dei flottaste skulpturane vi har. Men ho skapar litt hovudbry. Ho er skjør i ankelen, fordi ho står på eit bein, forklarar Einar.

Ho var ei gåve frå den franske stat i 1922 og skal inn i utstillinga på det nye museet.

Over 100 skulpturar og ein del annan kunst er stua inn på lageret. Målet med strekkodane er at museet skal kunne ha kontroll over kunstverka kvar enn dei er i flyttinga; frå lager til lastebil til museum. Det er likevel ein risiko ved systemet: Menneskelege feil.

– Viss det seier bip når du skannar, men det ikkje blir registrert inn på datamaskina, for eksempel. Det kan skje. Ein må vere ekstra påpasseleg, seier Einar.

Eg grøssar litt ved tanken på ein kunstskatt på ville vegar. Du skannar «vara» og innser at ho er tapt i systemet.

I den andre delen av lageret heng måleri på rekkje og rad. Dei er sortert etter storleik, ikkje stil, noko som gir eit schizofrent uttrykk. Einar trykkjer på ein knapp og fleire hyller kjem til syne. Vi går innimellom dei og tar inn kunsten. Ein slepp å stå i kø her.

Einar likar seg best i bakgrunnen – tidlegare jobba han bak scena på teater – og er litt skeptisk til å ha journalistar på besøk. Det er tydeleg at han elskar jobben sin. Han tenkjer ofte på historia bak skulpturane, og på kor heldig han er som får sjå dei dag etter dag. Nyleg blei han spurt av ein nytilsett om kor lang tid det tar før ein berre ser eit vanleg lager og ikkje kunsten lenger.

– Kunsten får heile tida ein ny dimensjon. Eg håpar det ikkje skjer at eg går forbi og ikkje ser venleiken lenger. Det hadde vore kjedeleg.

Vi går forbi det som har blitt yndlingsmåleriet hans; «Åsgårdsreien» måla av Peter Nicolai Arbo i 1872. Når det nye museet opnar, skal måleriet fram i lyset.

– Eg er veldig glad for at det skal bli vist fram, men veldig lei meg også. Då har eg det ikkje på veggen på jobben min, ler Einar.

Det nye museet vil ha totalt 90 utstillingsrom og kan med det stille ut mykje meir kunst enn tidlegare.

Blir det ferdig i tide?

Eg får kome inn på byggjeplassen.

Inne på fortet

Nede ved Oslofjorden, april:

Nasjonalmuseet reiser seg i grått, 2000-talets store arkitektoniske farge, langs Aker Brygge. Vi har fått på vernehjelm, briller, gul vest og kvite skoposar.

– Det endrar seg frå veke til veke kva rute ein kan gå, seier plass-sjef Rolf Yngve Uggen.

Han er kjapp i replikken og har energi i steget. Det kan han trenge, for han er ansvarleg for all kunst-transport inn til det nye museet. Når han ikkje forvaltar kunst, er han gitarist i rockebandet Gluecifer.

– No skal vi snart til Berlin og Köln, og så blir det nokre festivalar i sommar. Men ikkje meir enn det. Eg har jo viktigare ting fore her.

Han skriv oss inn i det nye magasinet. Store hyller i grått og gult breier seg bakover i rommet, som i ein labyrint. Han har sjølv vore med på å designe dei. Her skal kunsten kvile når han ikkje blir utstilt.

Under oss går Operatunellen. Bygget verkar stabilt, som om det kan tole både klimaendringar og ein krig. Statsbyggs kommunikasjonsleiar Birgitte Bye, som er med rundt, viser til brannen på nasjonalmuseet i Brasil der 90 prosent av samlinga brann opp.

– Det skjer ikkje her.

I dei gamle magasina var ikkje dørene breie nok til at måleria kunne kome inn. Dette gjorde konserveringsarbeidet vanskeleg. Gjer porten vid (og høg), har dei nok tenkt på Nasjonalmuseet, for her er ei gigantisk kunstheis på plass. Hyllene skal bli fylt av det vi har sett i Nasjonalgalleriet, Kunstindustrimuseet og på det hemmelege lageret.

– Det er litt fint og poetisk at kunsten får kvile. Han blir eksponert for utruleg mange publikummarar, og så skal han inn hit og slappe av litt igjen, seier Rolf Yngve.

– Kjennest det overveldande? Det er jo mange ting?

– Nei.

– Nei?!

– Det er ein ting om gongen.

Han er overraskande avslappa. Dersom han byrjar å bekymre seg over ei oppgåve, så tyr han til tankens kraft.

– Er du i tvil, så er du sikker. Det betyr at viss du er i tvil om du skal gjere noko, så må du vente litt. Du kan ta ein tur i Slottsparken om det er vår og fine blomar, eit eller anna sånt, og så kome tilbake, seier han.

– Er det nostalgisk at de skal flytte?

– Neeei. Eg er ikkje veldig nostalgisk av natur. Eg synest det er fint at vi kjem inn i eit nytt bygg som fyller behovet vi har i dag. Det kulaste er at eg jobbar under «evighetens lys». Dette er mange hundre år med historie, i visse tilfelle nesten tusen, som skal overleve meg og generasjonane etter.

Vi beveger oss opp på taket av bygninga og ser utover byen. I det fjerne er toppen av det nye Munchmuseet så vidt synleg. Edvard Munch får den beste og dyraste fjordutsikta på alle kantar.

Først må flyttinga i boks. Nokon spesifikk dato er enno ikkje sett for opninga, anna enn at det blir i 2020. Eg tenkjer på sist gong eg flytta, og må berre spørje:

– Når ein kjem til den siste dagen før flyttelasset går, så tar ein ofte berre ei kasse og byrjar å hive ting oppi i rein panikk. Kjem det til å skje her?

– Nei. Dette er ein maraton, og vi har funne ei fin marsjfart. Vi må berre skunde oss langsamt og passe på å ikkje vere altfor engsteleg for det vi skal gjere, for då brukar ein for mykje energi på å tenkje oi, dette her er livsfarleg, dette er superskjørt. Ein må berre ha litt is i årene, eigentleg.