CO2-kompensasjon i Noreg: Er milliardoverføringane til industrisamfunn verdt prisen?

– Ja, ordninga kan verke raus. Men utan desse pengane hadde titusenvis av norske arbeidsplassar i distriktet blitt raderte ut, seier Høyanger-ordførar Petter Sortland.

– Slik det fungerer i dag har ordninga blitt ei gedigen mjølkeku for Hydro, seier Lars Haltbrekken (SV).

Vi skal tilbake til usemja, men først eitt steg tilbake:

Sidan 1917 har røyken stige frå metallverket i Høyanger.

I selskap med Odda, Sauda, Årdal, Sunndalsøra og andre «kraft-paradis» er bygda i Sognefjorden ein del av den norske ikonografien:

Små gjenstridige industrisamfunn bygd på vilje og hardt arbeid, og naturlege føresetnader:

Nesten kvar dag stiller himmelen si harpe på skrå og lèt vatnet skylje ned på fjella rundt industribygdene.

Regn som i sin tur blir til den viktigaste innsatsfaktoren: rimeleg og fornybar vasskraft.

Men verda har blitt ein mindre stad, og konkurransen hardare.

For å hindre at industrien flyttar til lågkostland med slappare miljøkrav blir Hydro, Elkem, Alcoa og andre industribedrifter kvart år «kompensert» for å bli verande i Noreg.

Dette blir kalla CO2-kompensasjon (sjå faktaboks) og har brei politisk støtte på Stortinget.

Kostnadsutviklinga gjer likevel at fleire spør seg om ordninga kostar meir enn ho smaker.

Kva er CO2-kompensasjon?

CO2-kompensasjonsordninga skal kompensere for at EUs klimakvotesystem slår ut i auka kraftprisar i Noreg. Formålet med ordninga er å motverke karbonlekkasje, som vil seie at kraftkrevjande industri i Noreg flyttar produksjonen til land utanfor Europa som ikkje har like streng klimapolitikk.

Utgiftene under CO2-kompensasjonsordninga har auka kraftig sidan skipinga i 2013, i hovudsak på grunn av auka kvotepris.

I mars blei regjeringa og industrien einige om følgande punkt for CO2-kompensasjonsordninga, som skal gjelde for støtteårene 2024–2030:

Det blir innført eit årleg tak på kor mykje pengar som kan utbetalast til bedriftene. Dette løyvingstaket skal vere på 7 milliardar kroner og prisjusterast årleg. Løyvingstaket vil ikkje påverkast av eventuelle justeringar i CO₂-utsleppsfaktoren.

Dagens ordning har eit kvoteprisgolv der industrien berre får støtte dersom kvoteprisen blir høgare enn dette golvet. Det er einigheit om å fjerne dette kvoteprisgolvet.

Det blir innført eit krav i ordninga om at 40 prosent av kompensasjonen bedriftene får utbetalt over perioden må nyttast på tiltak som bidrar til utsleppsreduksjonar og/eller energieffektivisering i bedrifta eller i konsernet til bedrifta. Tiltaka skal gjennomførast i Noreg.

3 milliardar kroner inn på konto

For litt sidan tikka 2.973.261.571 kroner inn på kontoen til Hydro.

Avsendar var Klima- og miljødepartementet, som måtte justere opp overføringane etter at EU utvida ordninga til å omfatte verksemder som produserer eigenkraft.

I Hydro sitt tilfelle betyr utvidinga ein meirgevinst på fleire milliardar kroner fram mot 2030.

Det er mykje pengar, men godt nytt for Hydro. Og derfor godt nytt for Høyanger.

– Dette vil gagne alle, seier ordførar Petter Sortland.

I meir enn hundre år har fabrikken sett ramma og tonen for heile bygda.

Talet på barnefødslar og giftarmål har følgt konjunkturane til aluminiumprisen, og skiftenøklar har gått frå far til son til soneson.

Eller som eit gammalt ordtak seier: «Når Hydro hostar, harkar Høyanger».

Og dei siste åra har det vore ruskete i halsen til begge to.

Råvaremarknaden fekk ein knekk under pandemien; kommunen hamna på Robek-lista; og fødselstala stupte.

I juni fekk begge ein opptur da klima- og miljøminister Andreas Bjelland Eriksen (Ap) spanderte 83 millionar kroner på ei ny pilotordning.

Målet er at Høyanger-fabrikken skal lage den reinaste aluminiumen i verda.

– Ikkje kødd med CO2-kompensasjonen

Grunngivinga for CO2-kompensasjonen har historisk sett vore tredelt.

Visst er det dyrt, men milliardoverføringane er:

God distriktspolitikk
God klimapolitikk (hindrar «karbonlekkasje»)
God næringspolitikk

I februar fekk ordninga likevel hard medfart av fagøkonomane i Finanspolitikkutvalet.

Utvalsleiar Ragnar Torvik anbefalte å skrote heile ordninga med tilvising til at ho var «enormt kostbar», «ineffektiv» og «ein trussel mot berekrafta».

Eit par månader seinare svarte regjeringa og industrien på kritikken med å bli einige om at ordninga skal ha eit årleg tak på 7 milliardar kroner, og at 40 prosent av pengane skal vere øyremerka klimatiltak og energieffektivisering.

Forliket er eit forsøk på å svare ut det som har vore hovudinnvendingane mot ordninga:

At ho er altfor kostbar
At ho ikkje stimulerer til utsleppskutt

– Vi er fornøgd med at vi blei samde, seier Frode Alfheim, som er forbundsleiar i Styrke.

– Bodskapen min til Stortinget er klar: Ikkje kødd med CO2-kompensasjonen.

– Ordninga har blitt ei gedigen mjølkeku

Stortinget skal ta stilling til forslaget til ny ordning etter sommarferien.

Ein ringerunde til opposisjonen viser at siste ord ikkje er sagt.

– Slik det fungerer i dag har ordninga blitt ei gedigen mjølkeku for Hydro, seier stortingsrepresentant for SV, Lars Haltbrekken.

Han presiserer at CO2-kompensasjonsordninga er viktig for å behalde industrien i Noreg, men at det er «heilt meiningslaust å la Hydro få så mykje pengar».

Sjå tilsvar frå Hydro under.

Hydro: – Ordninga kan bidra til å akselerere klima- og energitiltak

Anders Vindegg, informasjonssjef i Norsk Hydro

– Norsk industri har kutta 40 prosent av klimagassutsleppa sine sidan 1990, og Hydro har kutta 55 prosent av utsleppa frå verka våre. Vi har eit ambisiøst program for å kutte meir, og for å utvikle aluminiumproduksjon med nullutslepp.

– CO2-kompensasjonsordninga skal redusere globale CO2-utslepp ved å motverke såkalla karbonlekkasje. Det er ikkje ei teoretisk problemstilling. Europa har dei siste åra mista mykje industriell kapasitet samtidig som ny industri er etablert i land med langt høgare utsleppsintensitet.

– Om lag 50 prosent av europeisk aluminiumproduksjon er stengt ned sidan oktober 2021, samtidig som det har det komme til produksjon tilsvarande det som er stengt i Europa i land utanfor Europa. Den globale klimaeffekten er negativ – utsleppa aukar som følge av at aluminium produsert med europeisk kraftmiks (med ein stor del fornybar og kjernekraft) er erstatta av produksjon basert på høg grad av fossil kraft.

– Sjølv om CO2-kompensasjonsordninga er eit verkemiddel for å kutte globale utslepp, har den heile vegen inneheldt pålegg som skal sikre effektiv energibruk og framme bruk av fornybar energi. Som del av einigheita mellom regjeringa og partane i arbeidslivet er det i tillegg eit særnorsk krav om at 40 prosent av midlane bedriftene får frå CO2-kompensasjonsordninga skal brukast på klima- og energitiltak i Noreg.

– Hydro er positive til dette og trur klima- og energikoplinga i CO2-kompensasjonsordninga kan bidra til ytterlegare å akselerere klima- og energitiltak i industrien.

– Størrelsen på CO2-kompensasjonsordninga følger av kor høge CO2-prisane er, og kor stor CO2-gjennomslagsfaktoren er. Det siste er ein størrelse som i sin tur speglar kor ofte gass- og kolkraft set kraftprisen. Når CO2-prisen i ETS aukar, og CO2-påslaget er høgt, blir også CO2-priseffekten i norsk kraftpris stor. Det gjer at CO2-kompensasjonsordninga, gitt alt anna likt, aukar i omfang.

Sofie Marhaug i Raudt viser til at staten er blant dei største eigarane i Hydro.

– Regjeringa burde brukt eigarskapen til å gi frå seg noko av kompensasjonen, seier ho.

Ho er glad for at utkastet til den nye ordninga stiller strengare krav om klimatiltak.

– Det er rett og viktig å kutte dei utsleppa som framleis er i industrien.

Lars Tore Endresen / NRK
Andreas Bjelland Eriksen, klima- og miljøminister
Når vi no har landa ei einigheit med partane i arbeidslivet om utforminga av ordninga fram til 2030, så ser vi at industrien her heime våger å satse. Kravet om at 40 prosent av midlane skal brukast på energi- og klimatiltak i Noreg sikrar at fellesskapen får igjen investeringar i framtidsretta arbeidsplassar over heile landet.
Geir Anders Rørbakken Ørslien
Anne Marit Post-Melbye, fungerande fagsjef i Zero
Det er rett og viktig at det blir stilt klimakrav til 40 prosent av CO2-kompensasjonen. Ordninga er dyr, men skal sikre industri i Noreg og andre europeiske land med strengare og meir kostbar klimapolitikk. Klimakrava skal bidra til omstilling og at industrien held fram med å vere konkurransedyktig også på lenger sikt.
NRK
Maria Ekornes Myhre, Elkem
Det har ikkje vore kopling mellom ordninga og utsleppskutt, men framover skal 40% av kompensasjonen gå til klima- og energieffektivisering. Elkem har allereie den reinaste produksjonen i verda av silisium og vi har mål om netto null utslepp innan 2050. For å nå dit er det behov for rammevilkår som legg til rette for at vi kan ha ein konkurransedyktig industri samtidig som vi kuttar utslepp.
Yann Valerievich Belov / n18575
Sofie Marhaug, Raudt
Raudt har heile tida vore mot at Hydro skal få kompensert for eigenprodusert kraft. Det gir lita meining. Avgjerda frå ESA er eit eksempel på uklok overstyring frå EU. Når det er sagt, så er staten ein av dei største eigarane i Hydro. Raudt meiner at regjeringa burde brukt eigarskapen til å gi frå seg noko av kompensasjonen.
William Jobling / NRK
Lars Haltbrekken, SV
CO2-kompensasjonsordninga er viktig for å behalde industrien i Noreg. Men, det må også stillast krav om utsleppskutt og ENØK-tiltak hos dei som får pengane. Derfor fekk SV i fjor haust gjennomslag i budsjettforhandlingane for at det skulle komme inn slike krav i ordninga. Vi forventar nå at industrien stiller opp med langt større utsleppskutt og tiltak for å redusere straumforbruket.
Anders Eidesvik / NRK
Frode Alfheim, forbundsleiar i Styrke
Dei siste to åra er det skapt stor usikkerheit rundt CO2-kompensasjonen i industrien. Vi har i lang tid jobba for å sikre føreseielegheita i ordninga. Det er eit svært omfattande politisk arbeid som har vore gjennomført av både tillitsvalde og tilsette i forbundet.