Dei gløymde krisene i 2023

Når vi spør Jonas Gahr Støre om kva konfliktar han er uroa for i 2024, er svaret krigen i Ukraina og i Midtausten.

Han kallar desse konfliktane særleg urovekkande fordi store land er involverte og faren for at dei kan kome ut av kontroll, er stor:

– Det krev at vi har særleg merksemd retta mot desse, seier Støre.

Men det er ikkje berre her krig og konflikt herjar. Her er fem av dei viktigaste gløymde krisene frå 2023.

Sudan – Valdtekt som krigsvåpen

– Korleis har du det?

– No kjenner eg meg heilt fortapt. Eg er ikkje lenger redd for å døy.

Det seier 24 år gamle Zainab til NRK. Ho studerte medisin ved eit universitet i Khartoum då krigen braut ut i april.

– Det eg fryktar no, er valdtektene. Vi høyrer om det heile tida.

Før krigen var draumen hennar å få ein snill ektemann og barn som liknar på ho sjølv, og få fullført legeutdanninga, fortel ho.

Men 15. april i år endra livet seg for absolutt alle sudanarar.

Menn som kjempar mot menn

På grunn av usemjer om mellom anna maktfordeling, gjekk den paramilitære styrka RSF til angrep mot regjeringshæren.

Dei to militære styrkane har styrt landet saman sidan dei kuppa makta i 2021.

Raskt etter at kampane braut ut i april, kom det rapportar om omfattande plyndring og valdtekter i Khartoum, ein by som no blir karakterisert som heilt øydelagt.

Ifølge FN er det særleg RSF-soldatane som har brukt valdtekt og plyndring i si krigføring, sjølv om det blir rapportert om frå begge sider.

– Eg høyrer om det heile tida. No er draumen min å vere på trygg avstand frå RSF-soldatane. Det er det, seier Zainab.

Krigføringa er ekstremt brutal, og har tvinga 6,7 millionar sudanarar til å flykte frå heimane sine. Dei hardaste kampane har vore i Khartoum og Darfur.

Sjølv om konflikten handlar om å vinne territorium, har han også etniske dimensjonar.

I oktober utførte RSF-soldatar ein massakre på masalit-folket i ein flyktningleir i Vest-Darfur. Ifølge Al Jazeera skal minst 1300 ha blitt drepne.

Fleire som kom seg unna, rapporterte om seksuell vald mot kvinnene og brutale drap på mennene.

I desember gjekk RSF-soldatar inn i Wad Madani. Byen blei kalla ei trygg hamn for dei som hadde flykta frå kampane.

Her skal RSF-soldatar ha «terrorisert innbyggarane» og plyndra hus. På under to døgn skal 300.000 ha flykta frå området.

Zainab var ein av dei som hadde flykta til Wad Madani. Ho fortel om dagen dei kom:

– Vi vakna til bombene. Eg og tre venner fann ein buss. Vi visste ikkje kvar vi skulle reise, vi visste berre at vi måtte vekk. Det viktigaste var å ikkje få augekontakt med soldatane.

Etter ti dagar enda ho opp i byen Dongola, men her er ho heilt aleine. Ho vil reise til Egypt, men fortel at visum kostar 3000 dollar, pengar ho ikkje har.

Fredssamtalar har ikkje ført fram, og alle våpenkvilene mellom partane har blitt brotne. Det ser ikkje ut til at konflikten vil løyse seg med det første.

Les meir om konflikten her.

Haiti – Herja av gjengvald

Det vesle landet i Det karibiske hav har vore herja av gjengkriminalitet dei to siste åra.

Drapet på dåverande president Jovenel Moïse utløyste ei stor politisk uro i landet i 2021. Gjengane fekk meir kontroll, noko landets vesle politistyrke på 10.000 personar ikkje klarte å stanse.

I september i år bad landets statsminister om internasjonal hjelp for å få bukt med dei rivaliserande gjengane.

3000 menneske skal ha blitt drepne frå januar til september i år, 1500 skal ha blitt kidnappa, og fleire hundretusen har måtte flykta, viser ein rapport frå FN.

Også her er valdtekt utstrekt. FNs generalsekretær António Guterres seier at gjengane utfører valdtektene for å «terrorisere befolkninga». Barn heilt ned i tiårsalderen skal ha blitt valdtekne og drepne framfor sine eigne foreldre av gjengkriminelle.

Ulike gjengar skal i dag kontrollere om lag 80 prosent av hovudstaden Port-au-Prince, som husar minst 1,5 millionar menneske.

Rose-Marie Clervil er ein av dei som har måtte forlate heimen sin på grunn av gjengvald i nabolaget. No bur ho og familien hennar i ein flyktningleir i hovudstaden:

– I fjor hadde vi ein heim, i dag lever vi på gata. Vi har ingen grunn til å feire jul i år.

Les meir om situasjonen på Haiti her

Syria – Presidenten som ikkje vil gå av

I 2011 gjorde folket i Syria opprør mot den politiske undertrykkinga i landet.

Opprøret blei, ikkje overraskande, slått hardt ned på av den syriske regjeringa, leia av president Bashar al-Assad. Ein borgarkrig braut ut.

På den andre sida stod ei mangfaldig gruppe opprørarar. Alt frå kurdiske sosialistar (YPG) til radikale islamistar (IS).

Land som Tyrkia, USA, Russland og Iran har på ulike sider vore involverte i krigen.

Den blodige krigen har sidan 2011 drive over halvparten av landets befolkning på flukt og kravd 500.000 liv.

Assad-regjeringa har fleire gonger blitt skulda for bruk av tortur og kjemiske våpen i den lange konflikten. Seinast i november kom det skuldingar mot det syriske regimet for grove brot på FNs torturkonvensjon av nederlandske myndigheiter.

Men presidenten vil ikkje gå av, og har ved hjelp av russiske luftangrep klart å gjenerobre to tredeler av landet.

Jordskjelvet som gjorde vondt verre

Den allereie vanskelege situasjonen i landet, blei forverra av jordskjelvet som ramma både Syria og nabolandet Tyrkia i februar.

Særleg i Nordvest-Syria har situasjonen blitt vanskelegare, der opprørarar framleis har kontroll. Som følge av skjelvet, blei 300.000 tvinga på flukt, og enda fleire har blitt avhengige av humanitær støtte.

Jemen – Borgarkrig og mangel på hjelp

Også i Jemen har ein borgarkrig fått halde på altfor lenge.

Åtte år med krig har ført til at offentlege apparat, som helsevesen og utdanning, har kollapsa fullstendig. 8 av 10 jemenittar er i dag avhengige av humanitær støtte.

Folkeopprøret under den arabiske våren i 2011 førte til at president Ali Abdullah Saleh måtte gå av.

Ei overgangsregjering kom på plass, med Abed Rabbo Mansour Hadi som president. Men han var upopulær blant folket, som på nytt gjekk ut i gatene.

Den Iran-støtta Houthi-militsen utnytta folkets misnøye. Dei marsjerte mot hovudstaden, og sende presidenten i eksil. Opprøret førte til ein borgarkrig.

Houthiane kjempa imot den internasjonalt anerkjente Hadi-regjeringa, som har hatt sterk støtte frå Saudi-Arabia.

Den saudiarabiske koalisjonen utførte over 25.000 luftangrep i Jemen over åtte år. Over 150.000 har blitt drepne.

Angrepa har minka etter at ei våpenkvile kom på plass i fjor, men situasjonen har ikkje blitt betre for dei sivile.

Houthiane kontrollerer i dag hovudstaden og områda rundt. To tredelar av befolkninga er underlagt deira styre. Regimet blir kalla undertrykkande, brutalt og lite økonomisk kompetent.

I områda som ikkje er underlagt houthiane eller den tidlegare Hadi-regjeringa, kjempar fleire islamistiske militsar om territorium.

Donorstøtta går ned

Landet tronar i dag FNs liste over verdas største humanitære kriser.

I august annonserte Verdas matvareprogram (WFP) at dei berre hadde fått inn 20 prosent av donorstøtta dei trong for å gi tilstrekkeleg humanitær støtte ut året.

Richard Ragen, WFPs landdirektør for Jemen, skildra tøffe prioriteringar:

– Vi må ta mat frå dei som er svoltne, og gi han til dei som svelt. Millionar av jemenittar er avhengige av oss for å overleve.

I starten av desember annonserte WFP at dei må kutte all støtte som går inn i Houthi-kontrollerte område, på grunn av usemje med houthiane og nedgangen i støtta.

Les meir om Jemen her.

DR Kongo – Når rikdom fører til konflikt

I 1960 fekk Den demokratiske republikken Kongo sjølvstende frå Belgia, og ei kolonitid prega av terror skulle endeleg vere over. Men slik blei det ikkje.

Sjølv om DR Kongo har verdas lågaste bruttonasjonalprodukt, er landet eit av dei rikaste landa på naturressursar som gull, diamantar, sink og bly.

Men rikdomen har blitt rota til konflikten i landet. Væpna grupper kontrollerer nemleg fleire av områda med landets viktigaste mineral: Kobolt.

Kobolt blir brukt i oppladbare batteri, og har vore fundamental for den såkalla elbilrevolusjonen og det grøne skiftet i Vesten.

Men ein rapport frå Amnesty International viser alvorlege menneskerettsbrot knytt til kobolt- og kobberutvinninga i landet. Barn ned i sjuårsalderen arbeider med å utvinne mineral.

Gruveselskap på jakt etter rikdom skal ha rasert heile samfunn, som har tvunge tusenvis av menneske på flukt.

Ein av dei som ha flykta heimen sin, er 57 år gamle Kanini Maska.

Ho fortel til Amnesty at soldatar kom til landsbyen hennar og beordra folk å forlate området augneblunkeleg.

– Eg spurte dei: Kvar skal vi reise? Vi har oppdratt våre barn her. Vi har dyrka mat her. Det er her barna våre går på skule.

Dei måtte berre reise, og fekk beskjed om at dei ikkje fekk lov til å kome tilbake.

– Vi hadde ingenting å overleve på, og måtte overnatte i skogen, fortel Maska.

Les meir om DR Kongo her.