Difor samlar vi

Eigentleg kunne eg kasta alt.

I stova mi står ein stereobenk som ganske presist summerer opp ein bit av mediehistoria.

På toppen står slitaren, TV-en. Ved sidan av, stereoanlegget frå tidleg 2000-tal, eit ordentleg produkt av si tid, for det har både CD- og minidisk-spelar. Du veit, det formatet som var superpopulært i cirka to sekund før iPod-en kom.

I hylla under sit vinylspelaren med sine kumpanar, platene, ein uføreseieleg type som snurra musikk frå den tidlege morgon, for så å forsvinne, og dukke opp att ved starten av 2010-talet som ein annan Lasarus.

Inne på kontoret står fleire oldingar: Ei bokhylle fylt med store og små bøker og ein stabel DVD-ar.

Hadde eg kvitta meg med alt dette, kunne eg spart masse plass. PC og mobiltelefon gir tilgang til millionar av plater, filmar og bøker.

Likevel, noko i magen seier ifrå om at det skal eg ikkje. Tvert imot har eg heller vurdert å hente fram igjen dei over 100 CD-ane på jenterommet, eit slags oppslagsverk over kven eg var som 19-åring.

Kvifor samlar vi framleis på det som moderne ryddeekspertar kan kalle unødvendig?

Jakta på trofeet

Nokre av oss samlar meir målretta enn andre.

Dave Haslam, DJ og forfattar, samla 4500 plater gjennom 40 år.

– Det var alltid personen ved sidan av meg i platebutikken som var besett. Du er ikkje alltid klar over at det er deg, seier han og ler.

Frå heimekontoret i Manchester, England, fortel han at det som kan sjå rart ut for andre, er heilt logisk for samlaren.

I fjor gav han ut boka «A life in thirty-five boxes. How I survived selling my record collection», der han reflekterte over kvifor vi samlar på ting – og når det er på tide å gi seg.

Briten forklarar at alle menneske har ein samle-impuls. Det kan vere gamle fotballprogram, mobiltelefonar eller porselensfigurar, avhengig av kva slags interesser du har.

Sjølv valde han å samle på plater, av ein enkel grunn. Då han var ung, var favorittmusikken berre tilgjengeleg i fysisk format, med mindre du likte låtane som blei spelt på TV og radio.

Det som gjorde han glad, var turen heim etter å ha kjøpt ei plate. Å halde posen i handa og vite at når du kom heim, så kunne du spele ho om att og om att så mange gongar du ynskte.

– Og som DJ, å vite at eg kunne dele musikken med 1000 menneske på eit dansegolv på laurdagskvelden. Det var ei briljant kjensle.

Haslam var nemleg DJ på nattklubben Hacienda, som på 80- og 90-talet var leiande for ei ny bølgje av musikk og ravekultur, døypt «Madchester».

Etter kvart blei musikken digital, medan Haslam heldt på platene. Samlinga hadde noko meir ved seg – ho samsvarte med livslinja hans.

– Når eg kjøpte plater som 40-åring blei eg sett i kontakt med den unge mannen eg ein gong var, han som sparte opp pengar til å kjøpe ei plate av Joy Division eller Black Sabbath, fortel Haslam.

I dag er hyllene der platene stod, likevel tomme.

Før vi kan gå vidare inn på kvifor, må vi dykke litt djupare i den menneskelege psyken.

Jegerar og samlarar

Patrick A. Vogel er professor i klinisk voksenpsykologi ved NTNU.

Då han nyleg besøkte eit museum i Kenya, stoppa han opp framfor eit par 200.000 år gamle hovudskallar. På plansjen under stod det at det er to ting som skil oss frå dyra og som forklarar kvifor vi har blitt så suksessfulle som art.

– Vi tar veldig godt vare på kvarandre, eldre og sjuke, men er også veldig glad i tinga våre. Det heitte seg at vi var jegerar og samlarar, fortel psykologen.

Samling kan vere positivt, både for enkeltmennesket og flokken. Å sjå på bøkene i bokhylla eller platene i stova, for eksempel, kan gi meg ei glede som eg ikkje får av å stire på skrivebordet på dataskjermen.

– Å omgi oss med ting kan gi ei kjensle av symmetri, orden og kos i liva våre. Akkurat som eit koseteppe gjer at vi kan slappe av som barn, kan bøker og plater gi oss denne tryggleiken som vaksne, spekulerer Vogel.

For nokre kan samlinga ta overhand.

– Det kan vere ein glidande overgang mellom å samle som hobby og å få alvorleg redusert livskvalitet som følgje av overdreven samlemani.

Dei som har diagnosen samlemani, har vanskar med å kvitte seg med ting som for andre er verdilause. Rom blir fylte opp, og samlinga fører til ubehag, helsemessige og sosiale plager. Det er minst éin prosent av befolkninga som slit med dette, ifølgje forskaren.

– Samlemani botnar i ei psykologisk sårbarheit frå barndommen av, samt ei biologisk sårbarheit, som minskar hjernens evne til å sortere kva ein kan gi bort og behalde.

Eksempelvis kan den psykologiske sårbarheita oppstå hos barn som veks opp i stressande miljø utan å lære å takle kjenslene sine. Å samle kan bli ein mestringsstrategi.

Den biologiske sårbarheita kan ha slektskap med andre diagnosar som depresjon og personlegheitsforstyrringar, men dette veit ikkje forskarane sikkert.

– Når blir det å samle eit problem?

– Når ting blir meir verdifullt enn familie og vener, og normale livsfunksjonar blir forstyrra, som helse og sosiale relasjonar.

80 prosent av tilfella dukkar opp frå 18-årsalderen, men blir forverra først når folk får meir pengar mellom hendene.

Vogel understrekar at folk utan diagnosen likevel kan kjenne på nokre av dei same utfordringane.

Som den vonde magekjensla eg fekk ved tanken på å kvitte meg med dei gamle CD-ane.

– Ting har affeksjonsverdi for oss. Det er noko av det som gjer oss til menneske. Vi er glad i eigedomen vår og minna dei representerer, seier Vogel.

Endrar dette seg i ei digital tid?

Unntaket: Boka

Det finst ikkje tal på kor mange som samlar på CD, bøker og liknande, men brukstal frå Statistisk sentralbyrå (SSB) og salstal frå bransjen fortel kva format som er mest populære hos nordmenn, nemleg dei digitale.

Med eitt interessant unntak: Boka.

Av ein eller annan grunn er papirbøker ein meir naturleg del av ein moderne heim enn plater og DVD-ar.

For eksempel brukar bustadstylistar bøker for å skape ein heilskapleg heim – men då gjerne med ryggen bak fram. Slik spelar trendar også inn i vårt forhold til ting.

Totalt lyttar vi til musikk meir enn vi les, men lyttinga går i all hovudsak føre seg digitalt. Når vi først set oss ned med ei bok, tyr vi til papirvarianten.

Tal frå SSB viser at 24 prosent las i ei papirbok ein gjennomsnittsdag i 2018, akkurat like mykje som i 1991. Til samanlikning har dei fysiske lyd- og filmformata hatt stor nedgang dei siste åra.

Dette betyr ikkje at vi alle samlar på bøker, sidan tala omfattar lånte bøker, men det seier noko om vår tilknyting til lesing i fysisk format kontra musikk.

Kva er det med boka?

Ingen vil ha e-boka.

Berre to prosent las e-bok ein gjennomsnittsdag i 2018, og talet har halde seg stabilt lågt sidan SSB byrja å måle e-bok-bruk i 2012.

Anne-Britt Gran, professor ved Institutt for kommunikasjon og kultur ved BI, peikar på at det er ein grunnleggjande forskjell på lytting og lesing.

– Lytting er ein multitask-aktivitet, noko du kan gjere medan du vaskar golv, køyrer bil eller er på sosiale medium, medan boklesing i alle variantar er ein monotask-aktivitet.

Å lese ei bok krev full konsentrasjon, og papirboka kan vere ei fin avkopling frå skjermbruk.

Gran og hennar kollegaer fann ein interessant motsetnad i kulturkonsumet vårt i 2016. At dei fleste av oss har blitt digitale, betyr ikkje nødvendigvis at vi føretrekk det.

Forskarar frå BI, NTNU, Nasjonalbiblioteket og Universitetet i København undersøkte korleis digitalisering påverkar mangfald i kulturlivet, og spurde mellom anna om folks haldningar til fysiske format.

Berre 17 prosent av dei spurde var ueinig i at «Nedlasting og strømming av film og TV-serier erstatter helt kjøp av fysiske produkter som blu-ray og DVD».

Samtidig meinte 36 prosent at det var mykje meir tilfredsstillande å eige fysiske produkt.

Det kan verke som om ein del av oss litt motvillig blir digitaliserte samtidig som vi lengtar etter fysiske produkt.

For nokre finst det framleis gode grunnar til å halde på det fysiske formatet.

Vi skal til ei stove i Røros og eit format som er såpass dødt at det ikkje ein gong er med i SSBs årlege medieundersøking.

Laserdisk-mannen

Nokre ting vi samlar på gir ikkje nødvendigvis meining for utanforståande.

Når folk trer inn i stova til Mikkel Andreas Falkberget Brøndbo, stoppar dei ofte opp ved eit par velfylte hyller. Tett i tett står 300 cover kledd i plast med ryggen ut. Blå, gule og grøne.

Om du opnar eit cover, dett det som kan sjå ut som ei vinylplate ut, men det er ikkje musikk på platene. Fødd i 1978, død i 2009. I denne heimen lever filmformatet laserdisk vidare. Platene har teknologien til DVD-en og CD-en, og plass til éin time film på kvar side.

Filmentusiasten byrja å samle i 1991. Som 16-åring vart han hekta på «Star Wars», og laserdisken blei hans format. Han hadde nemleg planar om å sjå filmane meir enn ein gong.

– Eg såg at videokassettar, dei slit du ut om du spelar dei av mange gongar, fortel han.

Som samlar ynskjer han å ha det beste formatet og den finaste utgåva av filmen som finst.

Til saman står rundt 600 titlar i hylla, både DVD, laserdisk, blu-ray og 4K (ein utvikla versjon av blu-ray som har firedobbelt så høg oppløysing på bilde, journ.merk.).

Ofte lurer dei besøkande på om Brøndbo verkeleg har sett alle filmane. Ja, det har han.

I dag er det sjeldan at det «snurrast», som han kallar det. Likevel, laserdiskane vil han aldri kvitte seg med.

Det er einaste måten å sjå dei gamle «Star Wars»-filmane på i kinokvalitet. ALT er visst ikkje tilgjengeleg på Internett likevel.

Samtidig trekk han fram ekstramaterialet og coveret som følgjer med fysiske format.

– Det gir ei anna oppleving å ta filmen ut av hylla og sjå på coveret enn å sitte og bla på Netflix.

Han mimrar tilbake til då han bestilte nye laserdisk-plater via telefon frå Oslo og fekk pakken i posten.

– Laserdisken luktar veldig mykje. Plata er stor, og når ho er heilt ny, så luktar ein plasten og limet som er brukt i henne.

Var det nokon som sa nostalgi?

Motvillig inn i ei digital tid

Ordet «nostalgi» skildrar ein lengsel etter det som var, ei anna tid eller ein annan stad, og er kopla til kjenslene våre. Sosialantropolog og stipendiat ved Universitetet i Oslo, Ola Gunhildrud Berta, meiner denne lengselen er ein viktig årsak til at vi samlar.

Ei moderne verd fører med seg store endringar og kan følast kaotisk. Når noko står i fare for å gå tapt, vil det kome ein motreaksjon. Dei fleste menneske har eit ambivalent forhold til endring.

– Ei modernistisk utvikling er tvitydig. Ein ynskjer jo visse endringar, men dei fører også med seg eit sett av endringar som ikkje er ynskt, forklarar sosialantropologen.

Eg nikkar iherdig, for eg ser på meg sjølv som ein nostalgikar. For eksempel grein eg ein heil dag då eg var åtte år fordi eg såg eit bilete av forfedrane mine og forstod at eg aldri kom til å møte dei. Ikkje så rart at platene består i stova mi, kanskje?

Det kan vere lett å tru at nostalgi er eit hinder for framgang, men eg klamrar meg til eit hårstrå:

– Kan nostalgi vere nyttig på noko vis? Eller gjer vi oss sjølv ein bjørneteneste ved å halde fast i gamle ting?

– Det kan absolutt vere ein nyttig mekanisme for å fortelje kvarandre kven vi er. Ved å behalde visse typar handverk, så uttrykkjer ein kva vi har av felles arv, kva vil ha meir av, og kva vi kan ha i framtida, svarar han.

Han presiserer at det her er snakk om delt nostalgi i ei gruppe, som kan vere positivt.

– Som eit individ som er fanga i nostalgiens verd, så kan det bli destruktivt.

Kan alt forsvinne?

Etter 40 år omgitt av platene sine følgde Dave Haslam instinktet og kvitta seg med alt.

Hierarkiet i musikkbransjen hadde endra seg. Mange låtar var no berre tilgjengelege digitalt og briten byrja å ta med seg brente CD-ar til dansegolvet i staden for den gamle platebagen.

For ein DJ som har som jobb å oppdage ny musikk før alle andre, var vinylen blitt utdatert.

Han slutta å oppdatere samlinga og følte at platene drog han mot fortida.

– For første gong i livet blei eg stressa av at platene symboliserte 40 år av livet mitt. Dei minte meg på all tida som hadde gått.

Innanfor plastcovera låg minna tett i tett – ikkje alle gode.

No ville han frigjere plass til nye opplevingar og ny musikk.

Når Haslam først bestemte seg for å selje samlinga, klarte han likevel ikkje å gi heilt slepp. Han ville ha kontroll over etterlivet deira.

For mange samlarar er nettopp tanken på at samlinga skal bli splitta opp, marerittet.

Løysinga blei å selje alt til éin person som måtte love å bruke platene, ikkje berre stue dei vekk. Ein avtale blei gjort med ein entusiastisk samlar og DJ.

No valfartar han verda rundt med dei gamle platene.

Ved å selje samlinga kunne Haslam finansiere ein livslang draum, nemleg å flytte til Paris for ein periode.

– Eg brukte fortida til å skape ei framtid for meg sjølv.

Han har ikkje angra på avgjerda, men ser likevel ulemper ved å gå over til digitale format.

– I vår næraste framtid kan vi møte ei verd der mange digitale ting blir utilgjengelege. Maskinvarer kan kollapse, for eksempel. Til sjuande og sist kan ei vinylplate ende opp med å ha lengre levetid enn ei digital fil.

For vi eig ikkje eigentleg strøymefilene som vi har på i bakgrunnen på heimekontoret. Medan platene og bøkene i hylla, dei kan vi sjølv velje når vi vil kvitte oss med.

Eit tankekors for meg, som elskar musikk: Er eg villig til å risikere at alt forsvinn?

Eg tenkjer på platene og CD-ane som i seg sjølv representerer lytteopplevingar, men også minner om kvar eg var når eg kjøpte eller fekk dei.

«Marquee Moon» av Television mottatt i posten frå Platekompaniet. Ei kjensle av at verda opna seg medan gitartonane strøyma ut då eg ein varm sommardag gjekk ned mot hytta, forsiktig, forsiktig, med discmanen i handa så CD-en ikkje skulle hoppe i det ulendte terrenget.

Mi eiga unike samling. Ingen har akkurat desse titlane samansett på same måte. Nokre av dei vonde minna har eg luka ut. Dei som står att gir trøyst.

Vi leitar etter oss sjølv i tinga. Difor kjem vi aldri til å slutte å samle.

Bakgrunnskjelder: Norsk OCD Forening Ananke, Statistisk Sentralbyrås Norsk Mediebarometer 2018, rapporten «Bokforbruk, bibliotek og lesing i digitale tider» av Centre for creative industries, BI.

Anbefalt vidare lesnad: