Dette gler vi oss over i 2023 – trass alt

I tillegg til alle krisene me les om kvar einaste dag, er det også ein del kriser som nesten ikkje får noko merksemd. Eit døme er matvarekrisa som rammar Mali, Burkina Faso og Niger. Men det er også lyspunkt. Me kan til dømes gle oss over at dei autoritære og reaksjonære kreftene tapte valet i Polen. Og sjølv om talet på menneske i ekstrem fattigdom har auka litt under pandemien og krigen i Ukraina, er det framleis innan rekkjevidd å utrydda den ekstreme fattigdommen. Me kan dessutan alle gle oss over at Ange Postecoglou har fått Tottenham Hotspur til å spela feiande flott angrepsfotball igjen!

Eg vil trekkja fram regjeringsforslaget til pensjonsreform. Det høyrest kanskje tørt ut, men å sørgja for at folks pensjon er trygg både i dag og i framtida betyr enormt mykje for enormt mange. Ein annan grunn til at dette er eit lyspunkt, er at regjeringa følgjer forslaga til det breitt samansette Pensjonsutvalget som eg hadde privilegiet av å leia. Det er eit lyspunkt i seg sjølv at me i Noreg framleis har evna til å finna kompromiss og fellesløysingar, når verda rundt oss ofte blir prega av aukande polarisering og konflikt.

Eit av årets store ljospunkt var at Jon Fosse fekk Nobelprisen i litteratur! Eg vert glad berre av å tenkje på det – tenk at tekstane hans no når ut og kan verka i heile verda! – enkle tekstar som skriv fram stilla, som han seier, i ei tid der stilla knapt finst. Det er så fint! For det er berre i stilla ein kan høyre Gud si røyst, som han seier. Det synest eg var stort i 2023! Krigar og katastrofar har me altfor mykje av, men dette var berre nåde.

La meg slå eit slag for ei litt nerdete nyheit om klima. I januar rapporterte FNs klimaprogram at ozonlaget rundt jorda er på veg til å bli heilt reparert igjen, etter at verda laga ein internasjonal avtale om å få fasa ut dei kjemikala som heldt på å øydeleggja ozonlaget på 80 og 90-talet. Denne gladnyheita viser at det er mogleg for verda å visum handlekraft og samarbeida om å løysa store klimaproblem.

Det er heldigvis mykje å trekkja fram, både nasjonalt og internasjonalt. Sjølv om sluttavtalen på COP er langt frå perfekt, inneber han at ein endeleg peikar på elefanten i klimarommet (utfasing olje og gass). Eit anna vilkårslaust lyspunkt er ein historisk snuoperasjon med valet i Polen, der rettstatsforkjemparen, menneskerettsdirektøren og Raftoprisvinneren Adam Bodnar vart utnemnd til justisminister. Slå den autoritære dustar! Nasjonalt ser me heldigvis også mange lyspunkt, til dømes menneskerettslova for næringslivet (openheitslova). Handteringa av krevjande koranbrenningsspørsmål i Noreg fortener også honnør, mykje takka vera god dialog med kloke muslimske miljø og prinsipiell tenking.

Fantastisk innsats gjer at det no er busett over 50.000 ukrainarar i norske kommunar. Me må heia meir på alle dei menneska som får dette til. Eg synest også det er eit lyspunkt korleis så mange unge menneske samlast utrøytteleg i vinterkulda for å markera solidaritet med Palestina. Elles: Ifølgje UN Women har andelen kvinnelege parlamentsmedlemmer i verda auka frå 11 prosent i 1995 til 26,2 prosent. I Rwanda er heile 64 prosent av parlamentsmedlemmene kvinner. Det gler meg intenst. Eit anna høgdepunkt er «Makta». Kven hadde ved inngangen av året trudd at Reiulf Steen skulle bli årets mest søkte namn på Google? 

Eit lyspunkt er irske Siofra O' Leary, som sidan i fjor haust har vore president i Den europeiske menneskerettsdomstolen (EMD). Sidan skipinga i 1959 – altså i over 60 år – har det berre vore mannlege presidentar i EMD, før O'Leary overtok som den sekstande presidenten i rekkja. Slik har ho bana veg og er ein rollemodell for mange kvinner i Europa, ikkje minst unge kvinnelege juristar i statar der arbeidet med likestilling har stoppa opp.

2023 er det første heile året heilt utan korona-tiltak sidan pandemien. Det er lett å gløyma kor kort tid sidan det er at inngripande smitteverntiltak prega liva våre og nærast sette dei på hald. Kanskje burde me alle stoppa opp litt og tenkja over kva for ei fantastisk gåve det eigentleg er å få omgåast med menneske utan maske og ein til to meters avstand?

Historiebøkene frå 2023 vil også innehalda fine oppturar. Sjølv nådde vi ein historisk milepæl då vi passerte ein million medlemmer. I mai demonstrerte forbundet solidaritet og sterkt samhald i streiken, og til og med vêrgudane var på vår side! Elles har regjeringa lykkast med å halda arbeidsløysa nede, og det er noko av det aller viktigaste for vanlege folk i Noreg. Pensjon frå første krone er på plass, og retten til heiltid er vesentleg styrkt.

Folkehelsemessig er det dessverre lettare å finna fram til dei negative tinga, som teikna på auke i psykiske plager blant unge, eller ein serie matborne smitteutbrot. På den meir positive folkehelsesida var det eit godt teikn då WHO først erklærte at utbrotet av koronavirus ikkje lenger er ei internasjonal folkehelsekrise, og seinare erklærte det same for mpox. I tillegg gler me oss på vegner av framtidige nyfødde og foreldra deira, over at regjeringa har vedteke at gravide kan få kikhostevaksine for å verna det nyfødde barnet.

Noreg opplever ein gullalder innan både idrett og kultur. Jon Fosse fekk Nobelprisen i litteratur, samtidig som fleire andre norske forfattarar, som Dag Solstad og Karl Ove Knausgård, også var sterke kandidatar. Innan idrett vart Erling Braut Haaland kåra til den beste spissen i verda under Ballon d'or, samtidig som Martin Ødegaard er kaptein i Arsenal. Magnus Carlsen er framleis rangert som beste sjakkspelar i verda. Vidare har norsk-samiske Kristin Harila sett verdsrekord ved å klatra opp på alle dei 14 fjella i verda som er over 8000 meter høge. Og slik kan me halda fram. Historiske prestasjonar av denne typen har gitt oss glede og lyspunkt i 2023, trass alt.

Eit av dei største lyspunkta i år kom ganske seint, i haust – nemleg Nobelprisen i litteratur til Jon Fosse. For ei lukke for eit land å ha ein slik forfattar, og han har attpåtil fleire skapande år framfor seg. Og for ein rik forfattarskap han alt har gjæve oss – romanar, essay, skodespel og dikt. Det handlar om korleis det er å vera menneske. Det er det essensielt å vera oppteken av også i ei tid så full av krigar og kriser. Tekstane hans gjæv meg tru på menneska i ei mørk tid. Og for eit menneske dette verket kjem frå: 50 år etter at han vart livredd av å lesa høgt på ungdomsskulen, sit han der i Nobel-salen og skjelv på hendene og skjelv i røysta. Men mellom desse tidspunkta ligg eit av dei viktigaste forfattarskapa dei siste tiåra og ein nobelpris.

I eit turbulent år som kulminerer med nok ein forferdeleg krig vart NRK-serien «Makta» eit etterlengta pusterom. I han kan me med eit humor-kritisk blikk mimra og mora oss. Me lærer dessutan at både politikken og livet går vidare – noko som er ei fattig trøyst for dei som lid mest her og no, men som likevel skaper håp. Me treng forteljingar som fører oss saman, ikkje splittar oss. At til dømes valet i Polen resulterte i siger for opposisjonen er ei slik forteljing som gir håp. Det same gjeld for Nobel-prisen i litteratur til Jon Fosse. «Vilken höjdare!», som svenskane seier.

I eit annus horribilis som dette har vore for verda, med sviktande demokrati, klima og krig som overskyggjer det meste, må me sjå etter lyspunkt. Det er framgang på klimafronten, problemet er verkeleg erkjent globalt og overgangen til fornybar energi er i gang. Naturavtalen som no feirar eitt år blir teken seriøst globalt, og me ser også positive teikn for vern og reetablering naturen i verda. Det er vanskelegare å sjå lyspunkt på slagmarka, men Espen Barth Eide skal ha honnør for å ha vorte ei tydeleg stemme i Gazakonflikten. Sjølv om nyheitene alltid er dominerte av knivdrap og konfliktar, fordi det sel, så opplever faktisk dei fleste fredelege kvardagar, som på gode dagar også kan romma både glede og meining.

Noregs viktigaste allierte har klart å stå samla i konfliktfull tid, og om ikkje anna har det ført til at Finland har vorte medlem av Nato, og at Sverige blir knytt tettare inn. At Norden samlast i denne militæralliansen er historisk på alle måtar. Slik verda ser ut, hadde eg personleg håpa Norden kunne samlast i den politiske alliansen EU òg, men det er nok eit større lerret å bleikja. Me må heller ikkje gløyma at 200 land i Dubai og diskuterer utsleppskutt og løysingar på klimakrisa. For første gong var næringslivet ein del av den norske delegasjonen, og me fekk vist at Noreg har viktige løysingar i form av teknologi, kompetanse og erfaring å bringa til bordet. Midt opp i all elende, er det vel lov å seia det var litt stas at nordmannen Jon Fosse fekk Nobelprisen i litteratur også?

Det er gledeleg å sjå at det grøne skiftet framleis står høgt på den politiske dagsordenen. Under COP28 landa statsleiarane i verda ei semje om ein global innsats for å omstilla bort frå fossil energi. I ei meir polarisert verd bør me finna inspirasjon i at ein klarte å samlast om ein felles ambisjon om å omstilla verda vekk frå olje, gass og kol. I Hydro merkar me at stadig fleire er opptekne av kvar og korleis materiale som aluminium blir produsert. Derfor har me det siste året kunna signera avtalar med leiande aktørar som ønskjer å redusera fotavtrykket i køyretøya sine.

Sjølv om Solberg-saka og dei andre habilitet-sakene har prega mykje av det politiske ordskiftet, er det viktig å hugsa at dei også er eit teikn på ei velfungerande kritisk offentlegheit. Me har aviser som avslører at det gjekk føre seg massiv aksjehandel i statsministerbustaden, og ein kontrollkomité som gjennomfører høyringar. Det er eit slags paradoks her: På ein måte får eg meir tillit, ikkje mindre, til Noreg etter dette året. Elles var jo litteraturprisen eit høgdepunkt, spesielt begeistringa blant svært ulike folk. At til dømes Brann-supporterane laga eit banner til Jon Fosses ære der det stod «Gullet kjem til å kome».

Det er ikkje akkurat ei lysfontene av eit år me legg bak oss, men valet i Polen var jo gledeleg. Elles må ein nesten sjå til dei små tinga. Som til dømes at stor fart inn mot bryggje ikkje er lurt, og at ein ikkje bør fylla diesel på ein bensinmotor. I fjor grudde eg meg til Peter Gabriels første album på 21 år, at han sikkert har vorte for gammal. Vel, albumet er fantastisk, til ståande ovasjon frå eit samla kritikarkorps. Der tok eg gledeleg feil gitt. Så må eg nesten få nemna at 2024 kan bli eit lagnadsår på fleire måtar. Viktigast og verst: Donald Trump kan vinna – igjen. Det kjem til å bli veldig stygt. Buckle up!

Kva eg gledde meg over? Regjeringas kyrkjebevaringsprogram, Harriet Backer-utstillinga på Nasjonalmuseet, og Allehelgas Mozarts Grosse Messe i Oslo Domkirke. Så har eg vorte skikkeleg god til å laga pasta carbonara. Pancettaen blir eksemplarisk sprø, og eg lagar det i tide og utide. Dessutan har eg fått med meg mannen min på å byrja med yoga.

TV-serien «Makta» har i alle fall vore eit lyspunkt på TV-fronten. Og når me først er inne på Gro Harlem Brundtland, så har 2023 hjelpt oss med endeleg å få avkrefta den famøse påstanden hennar om at «det er typisk norsk å vera god». Pisa-undersøkingane viste oss at norske skuleelevar ikkje er flinkare og smartare enn elevar i andre land. Tvert imot. Det smerter sjølvsagt å måtta kvitta seg med livsløgna om at me er betre enn andre. På den andre sida må ein erkjenna eit problem for å kunna få bukt med det. Sånn sett er avsløringane av maktmisbruken til samfunnstoppane eit lyspunkt. Dei viser mellom anna kor viktig det er med ei fri presse som kan halda makta ansvarleg. Lèt me derimot makteliten få ete seg feite bak lukka dører, vil i alle fall elitehatet og konspirasjonsteoriane få veksa seg store og farlege. Dét er ikkje ei oppskrift på eit godt nytt år.

At regjeringa vil oppretta eit «evigvarande fond» til bevaring og vedlikehald av kyrkjer var gode nyheiter. Sjølv om det er snakk om pengar, handlar denne saka om verdiar som er mykje viktigare enn kroner og øre. Kyrkjebygga er viktige for folk. Dei gir rom for tilhøyrsel i ei folkekyrkje, skaper identitet for lokalsamfunn og er ein viktig del av vår felles nasjonale kulturarv. Dette må me ta vare på og utvikla for nye generasjonar.

Personleg har 2023 vore eit riktig så fint år, men viss eg skal vera litt mindre navlebeskuande, finn eg ikkje eit einaste lyspunkt av betydning i det større biletet. Det einaste måtte vera at eg trur at 2024 blir mykje verre, slik at 2023 i ettertid vil verka i eit betre lys. Og dette sjølv om eg i boka «Filosofien til håpet», som eg gav tidlegare ut i år, kom ut av skapet som «moderat optimist» og «fråfallen pessimist».

Dette var eit krevjande spørsmål i ei bedriten tid. Men eg har to bod. Den eine politisk og alvorleg, den andre av det lettare slaget. For det første: Svensk og nordisk fagrørsles velorganiserte og til no vellykka kamp mot giganten Elon Musk gir fornya tru på at solidaritet over landegrensene kan vera ein kraftfullt politisk reiskap. For det andre: Artig at fotballsesongen i år enda med at me neste år får oppleva det klassiske Oslo-derbyet Vålerenga-Lyn på nytt.

Det beste med 2023 var at eg fekk hjelp til å plante rundt hundre eiketre. For det er eit uttrykk for framtidshåp å plante eit tre du sjølv aldri vil få sitja i skuggen av. 2023 var året då den framtida dei fleste av oss gjekk ut frå at var sikra, truleg ikkje vil finna stad. Ikkje som me hadde venta, i det minste. Dette var også året då me mista Noregs største internasjonale historikar, Geir Lundestad. Han avslutte pensumboka «Aust, vest, nord, sør» med å seia at forutsigelser gjerne er feilaktige og at historia ikkje er forutbestemd. Og det er kanskje ei slags trøyst i dette, i å vita at framtida ikkje er skriven og at me vil få prøve igjen og kanskje lykkast betra.