Krigen i matfatet

Endeleg er eit skip på veg over Svartehavet. Det er innhaustingstid i Ukraina, og no er korn frå det krigsherja landet på veg mot andre krigsherja land, der dei globale matprisane har skapt ekstra svolt og naud.

Putins krig går føre seg i Europas kornkammer, og det har ført til dyrare mat. Men ein avtale har klart å snu på situasjonen. Endeleg er noko positivt i ferd med å skje.

NRK publiserte første versjon av denne saka i mars. Sidan den gong har mykje skjedd, og no er det tid for ei oppdatering.

Krigsmaskinar på åkrane

Gule åkrar så langt du kan sjå. Gulfargen blir til slutt avveksla av ein knallblå himmel. På ein klar sommardag i Ukraina ser du landets flagg kor enn du snur deg. Gult og blått.

Og det er inn i dette landskapet Vladimir Putin sende sine krigsmaskinar, berre kort tid før kornet skulle bli hausta inn og gje mat til millionar av menneske.

Og ein haustar som ein sår. Krigsmaskinane øydela mykje, og ukrainske bønder måtte ta til våpen. Fleire av dei er framleis soldatar i ein brutal krig.

Men krigen har etter kvart flytta seg meir bort frå dei sentrale områda av Ukraina, og herjar mest i aust og sør. Dermed har det likevel vore mogleg å drive litt jordbruk, og på ein del åkrar er innhaustinga i full gang.

Og den innhaustinga er viktig for langt fleire enn berre ukrainarane. For då Russland trengde seg inn med makt i Ukraina, så trampa dei også rett oppi matfatet til millionar av menneske.

Solsikkene kan du sjå overalt. Av all solsikkeolje som blir handla på tvers av landegrenser i verda, så står Ukraina for halvparten. Og solsikkeolje er ikkje noko du berre finn blant matoljene. Olja frå solsikkefrøa stappar du også i deg når du gomlar matvarer som chips, kjeks, ulike typar bakverk og majones. For å nemne noko.

Landet er også verdas tredje største eksportør av korntypen kveite, med 12 prosent av verdshandelen. Og med 16 prosent er dei den fjerde største eksportør av mais i verda.

Ukraina er også verdas nest største eksportør av bygg, og tredje størst på raps.

Det er ikkje tilfeldig at Ukraina er eit land som forsyner omverda med mat. Historikarane meiner jordbruket starta allereie for fleire tusen år sidan. Det er elvene Donetsk og Dnipro som er med på å gjere Ukraina til eit av verdas største jordbruksland.

Då Russland i vår gjekk til angrep, så var det heilt i det blå om alt det gule kunne haustast inn. Heldigvis slo ikkje dei verste spådommane til, og sjølv om krigen framleis herjar, så er det ein del stader no innhaustingssesong.

Situasjonen i Ukraina har sett sine spor i lommebøker også utanfor Ukraina.

Prisane skaut i vêret rett etter krigens start.

Men i midten av juni starta noko å skje, og det fekk prisane til å gå ned igjen. Ukraina og Russland signerte etter kvart ein avtale om å få til korneksport, og planlegginga av korneksport starta.

No er nokre skip i gang med leveransar. Prisen på kveitekorn er nesten nede på same nivå som før krigen, mens det for soya og mais ikkje har snudd heilt, men likevel har vore ein klar nedgang sidan pristoppen i mai.

Litt dyrare for nordmenn

Då krigen starta i mars dukka mange spørsmål opp. Eit av dei var kva påverknad mangelen på korn kunne få for Noreg, og andre delar av verda.

Då NRK publiserte første versjon av denne saka i mars vart fleire spørsmål stilt. No som saka blir oppdatert i august er fleire av spørsmåla framleis aktuelle.

Så kva blir konsekvensen for oss? Noreg importerer ikkje så mange råvarer direkte frå Ukraina. Men prisveksten påverkar likevel prisane på matvarer me finn i norske butikkar.

Fleire matprodusentar varslar at det kan bli prisauke på fleire typar daglegvarer. Chips, mjøl, kjeks, nokre påleggstypar og bakarvarer er blant det som kan bli dyrare.

Det same kan prisen på kjøt, for også kraftfôrprisen vil auke sidan fleire av korntypane blir brukt i maten som ein del norske sauer, kyr, høns og grisar får i matskåla si.

– Ja, det blir dyrare å produsere kjøt, egg og mjølk når kraftfôrprisen aukar, seier leiar i Noregs Bondelag, Bjørn Gimming.

Dyrare kraftfôr kjem berre på toppen av andre utgifter som bøndene vil merke. Både diesel, gass og kunstgjødsel er dyrare no enn før krig og sanksjonar.

Og auka utgifter betyr at bøndene må hente inn att pengane ein stad, for marginane i norsk matproduksjon er små. Mykje tyder på at det er norske butikkundar som vil sitte att med ei høgare rekning.

– Andre næringar kan raskt ta ut prisauke, men det er ikkje så enkelt for vår næring. Derfor må kjedene akseptere at innkjøpsprisen vil gå opp når kostnadane aukar i primærleddet, seier bondelagsleiaren.

– Alternativet til høgare prisar er utbetaling av kompensasjon til bøndene, legg han til.

Så – litt dyrare mat i norske butikkar, altså. Men, som med så mykje anna, så er det ikkje blant nordmenn at problema vil bli størst.

Fattige er avhengige av ukrainsk korn

– Me må ta mat frå dei som er svoltne og gi til dei som svelt, sa David Beasley, direktør for fredsprisvinnarane i Verdas Matvareprogram (WFP), i eit intervju med avisa New York Times i mars.

WFP estimerer at rundt 40 prosent av kveita som dei kjøper inn kjem frå Ukraina. Då er det ikkje så rart at dei ropar ut i frykt for kva følgene kan bli om korn blir dyrare enn det allereie er.

Det hjelper ikkje at den andre parten i krigen, Russland, også er storeksportør av mange av dei same råvarene som Ukraina.

Saman med auka drivstoffprisar, som gjer transport dyrare, har høgare matvareprisar allereie skapt krisestemning i ein del land der svolt ikkje er uvanleg.

For mange i verdas fattigaste land er det ikkje særleg rom i privatøkonomien til å få kjøpt nok mat når prisane går opp.

– Det finst ingen tidlegare krise sidan andre verdskrig som i det heile tatt har vore nær denne krisa, seier Beasley til New York Times.

Verdas Matvareprogram åtvara om høge matvareprisar alt før krigen i Ukraina starta. Sidan krigen i Ukraina starta har svolt og matmangelen auka i fleire delar av verda. Spesielt på Afrikas Horn.

Dyr mat kan føre til konflikt

Og mangel på mat kan også føre til meir konflikt, som igjen kan føre til endå meir mangel på mat.

– Eg likar å mane til ro, men akkurat no ser det ikkje veldig bra ut, sa Ida Rudolfsen i mars. Ho er forskar i Prio og har sett nærare på samanheng mellom høge matprisar og konflikt.

Rudolfsen sa at sjansane for uro ikkje nødvendigvis er høgast i dei fattigaste landa, men i land kor mange vanlegvis har nok pengar, men raskt kan få problem om matprisane aukar.

– Det er sjeldan dei som er på randa av svolt som deltek i protestar. Dei har ofte nok med å sikre sitt neste måltid, slik som me ser i Jemen no. Me ser heller uro rundt mat i urbane område der mangel på mat ikkje er mest prekær, men der folk har moglegheit til å mobilisere, seier forskaren.

Ho viser til tidlegare uro, som pastastreik i Italia, tortillaopprør i Mexico og brødmisnøye i Egypt.

– Dette er eit globalt fenomen.

Gjennom sommaren har det vore uroleg på Sri Lanka, mykje på grunn av aukande prisar.

Heldigvis klarte ukrainske soldatar å stanse russarane i delar av landet, slik at ein del korn vart hausta inn. Men ringverknadane av krigen har vore, og er framleis likevel store. Langt utanfor Ukrainas grenser.