Lucia stammar frå ein heidensk skummel demon

I morgon kjem tusenvis av barn med lys i henda til å dele ut bollar.

Og kven vil ikkje vere den vakre Lucia som går fremst?

Det er ikkje så rart, for Luciadagen har faktisk vore ein missekonkurranse.

Men om vi går langt nok tilbake i tida var ikkje skapningen som denne dagen handla om vakker i det heile.

Ho var rett og slett ei slags demon.

Ei joledemon

– Vi hadde tradisjon med Lucia lenge før ho fekk lys i håret, seier Geir Thomas Risåsen, tradisjonsekspert ved norsk folkemuseum.

13. desember var nemleg frå gamalt av ei slags frist for å vere i rute med førebuingane til jul.

Trossa du fristen kunne det få alvorlege følger.

Lussi kunne kome.

– Lussi var ein slags kontrollør. Ho sjekka om at du var i rute med joleførebuingane dine, seier Risåsen.

Men ho var ikkje som ein kven som helst kontrollør.

– Ho fôr igjennom lufta på Lussilangnatt med daudingar, mordarar og alskens forferdelege vesen, fortel tradisjonseksperten.

– Viss du ikkje var i rute, risikerte du å få besøk, eller rett og slett bli med i dragsuget.

Difor kunne ein ifølge gamal folketru ikkje vere ute natta mellom 13. og 14. desember.

Men korleis i all verda blei denne tradisjonen slik ho er no – ei lang rekke barn med lys i hender og hår som syngar?

Helgen for svaksynte

– Lucia-tradisjonen er eigentleg sat saman av fleire tradisjonar, seier Risåsen.

For det første, helgenen Lucia frå Siracusa.

Det er mange mytar om helgenen sankta Lucia.

– Mellom anna hadde ho veldig vakre augo. Ein myte er at vaktarane stakk ut ago på henne. På gamle måleri av Lucia har ho ofte eit breitt der det er to ago, forklarar Risåsen.

Og faktisk er Lucia også vernehelgen for dei blinde og svaksynte.

Men som vi veit, blei 13. desember markert også før vår moderne Lucia-tradisjon. Då i ei litt skumlare variant.

Kvifor?

Fram til 1700 følgde vi den gregorianske kalenderen. Då falt 13. desember på den mørkaste tida av året. Altså vintersolkverv, forklarar tradisjonsforskaren.

Og denne natta fôr demonen Lussi gjennom lufta og passa på at alle var i rute med sine juleførebuingar. Difor kallar vi natta for Lussilangnatt.

– På eit eller anna tidspunkt blei den heidenske demonen forveksla med helgenen Lucia, seier tradisjonsforskaren.

Ei svensk missekonkurranse

Men om vi skal forstå kvifor vi begynte å vandre rundt og synge medan vi delte ut bollar 13. desember, må vi til Sverige.

I eit gamalt herregardshus var det nemleg nokon som fekk ei fiffig idé. Etter denne lange og skumle natta ville dei vekke gjestane denne mørke morgonen på ein spesiell måte.

– Gjestene blei vekte av fiolinspel og ein syngande kvitkledd dame med eit brett med lys og mat til gjesten, seier Risåsen.

På 1880-talet ville Nordiska Museet løfte fram gamle svenske tradisjonar. Difor begynte dei å arrangere Lucia slik vi kjenner det i dag.

Men først i 1928 blei riktig stort i Sverige.

– Stockholms dagblad lagde nemleg eit stort Luciatog i Stockholms gater. I botn låg faktisk ei missekonkurranse om kven som skulle vere Lucia.

Nett dette med missekonkurranse er det kanskje mange jenter i skular og barnehagar som framleis kjenner igjen?

Og dei hadde faktisk klart å putte inn enno ein malplassert juletradisjon:

Stjernegutane.

– Stjernegutane høyrde til 6. januar, dei heilage tre kongers dag. Men dei synest vel det såg flott ut i Luciatoget.

Eksotisk svenskehandel

Annechen Bahr Bugge, forskar ved forbruksinstituttet SIFO ved Oslo Met, fortel at Lucia-tradisjonen ikkje er den einaste svenske juletradisjonen vi no trykker til vårt bryst.

– Vi er veldig inspirert av svenske tradisjonar når det gjeld jul. Det ser ein òg på kva vi et og drikk.

Lussekattane kjem mellom anna sjølvsagt derfrå.

– Det var eksklusive bakverk på storgardar i Sverige, fortel Bahr Bugge.

– Generelt var det eit større utval i Sverige etter 2. verdskrig. Då begynte svenskehandelen, men det handla ikkje om billigare mat som no.

I staden drog nordmenn til Sverige for å handle luksusvarer.

– Dei handla til dømes nylonstrømper, gløgg og safran til lussekattar. Det er ein av grunnane til at mykje av mattradisjonane våre kjem frå Sverige, fortel forskaren.