Grete Margot Sørum fann 1000 år gamle jernbarrar i kjellaren til foreldra i Nord-Aurdal i Valdres

Hopp til innhold

Grete Margot Sørum hugsar godt at far hennar fann barrane da han grov ut ein brønn ved huset på 1980-talet.

– Men så la han dei bort i ein krok. Da dei dukka opp att nå, tenkte eg vel at dette ikkje var noko eg skulle køyre på Gjenbruket!

Sørum tok med seg barrane til Valdres Folkemuseum på Fagernes. Som gav dei vidare til Fylkesarkeologen i Innlandet.

Det er 100 år sidan nokon leverte inn eit liknande stort funn av jernbarrer i Valdres.

Mange forbind barrar med gullbarrar, litt firkanta og ganske tunge. Men dette er 32 ganske så små «pinnar».

Jernframstilling i fleire hundre år

Mesteparten av jernframstillinga skjedde i vikingtida, frå 900–1200 e.Kr. Vikingtida var ei god tid for handel med jern. Vikingane trengde jern til reiskap, til våpen og til naglar.

I dei mest produktive åra vart fleire tonn jern frakta ut frå Valdres, fortel arkeolog Mildri Een Eide.

Men i Valdres og andre stader er det funne restar av jernframstilling heilt tilbake til 200 e.Kr.

Ein kan tenkje seg at det folk nedst på rangstigen som måtte gjere det tunge arbeidet.

Gjennom dei mange hundre åra produksjonen gjekk føre seg, vart det frakta tonnevis av jern ut av Valdres. Mesteparten til andre delar av Noreg, men også til eksport, spesielt til Danmark.

– Frå Valdres går dei fleste ferdselsvegane til Vestlandet, veldig mykje av jernet gjekk dit, fortel Mildrid Een Eide.

Dei er heilt like i form og storleik og veg ca. 50 gram, som tyder på at det er eit betalingsmiddel.

I enden har dei smale gjenstandane eit hol.

– Dette tyder på at dei har vore knytt saman i eit knippe, seier arkeolog hos Mildri Een Eide Fylkesarkeologen i Innlandet.

Ho gleder seg over funnet, som minner oss om ei heilt spesiell historie.

Ein industri i fjellet

Den bergenske kongeveg går like nedanfor der far til Grete Margot Sørum fann jernbarrane i Aurdal i Valdres.

– Det er rart å tenkje på at det gjekk føre seg ein stor handel langs denne vegen for meir ein 1000 år sidan. Og at nokre kanskje grov ned barrane for å ta vare på dei akkurat her, seier Sørum.

Slik laga dei jernet av malm frå myra

Veldig mange stader i Sør-Noreg og opp til Trøndelag er det restar etter jernutvinning – frå jernalderen og vikingtida.

Det finst mange spor, restar og minner frå denne tida. Så ein veit godt korleis jernutvinninga gjekk føre seg. Det var tung arbeid som kravde mykje folk og spesialisert kunnskap.

Bøndene grov malmklumpar – altså ein slags stein – opp frå myra. Så vart dei brent slik at alt organisk materiale forsvann. Da først vart dei frakta til eit jernframstillingssanlegg.

Til framstillinga vart det brukt kol. Så på førehand hadde dei hogd ved og brent den til kol. Så plasserte dei kolet og den røsta malmen lag på lag i ein omn som t.d. kunne vere ei grop i naturen med heller i botn.
Dei gav bålet luft med hjelp av blåsebelgar eller naturleg trekk. Arbeidsfolket sørga for at det var 1200 C inni omnen.

Da smelta slagget først og vart tyntflytande, medan jernet vart seigt og klumpete og samla seg til ein stor klump av råjern i botnen av omnen

Jern var ei veldig viktig vare i vikingtida, brukt til våpen og til reiskapar og naglar til båtbygging. I alle dei store dalføra i Sør-Noreg og i område i Trøndelag tok folk jern frå myrene i jernalderen og mellomalderen.

Valdres peikar seg ut med ein spesielt stor produksjon. Det viser kløvstiar og produksjonsplassar, som er lette å få auge på mange stader i fjella rundt dalføret.

Gravemaskinar øydelegg kulturhistorie

Dei «nyfunne» barrane frå Valdres ligg nå på Kulturhistorisk Museum i Oslo.

Arkeolog og førsteamanuensis der, Kjetil Loftsgarden har forska på jernutvinninga i innlandsbygdene. Han gler seg også stort over funnet, sjølv om slike barrar finst i samlinga frå før.

– Vi kallar det eit depotfunn fordi det er tydeleg at nokon har grave det ned for å gøyme det. Da gjekk dei kanskje ikkje så langt unna der dei budde, for dei skulle jo finne det att! Før kunne ein ofte finne slikt i tilknyting til ei steinrøys, nære der det hadde vore busetting.

Kjetil Loftsgarden seier det er sjeldan å komme over slikt i våre dagar.

– All utgraving i samband med vegbygging, hyttebygging eller husbygging skjer med gravemaskin og grabb. Da forsvinn slike små kulturminne saman med stein og grus.

Det er få skriftlege kjelder over jernutvinninga i Valdres. Men truleg var det eit spesialisert arbeid, som kanskje bøndene og «småkongane» eigde. Før det etter kvart, i mellomalderen, i større grad vart styrt av stat og kyrkje.

Men minna om jernutvinninga ligg der, midt mellom hyttebyar og vegar. For det er tusenvis av kolgroper etter jernutvinning i fjella.

Grete Margot Sørum er på si side gler seg over at dei gamle jernbarrane faren fann no blir tatt vare på.

– Dette synest vi i familien er spennande og veldig stas

Etter publisering er NRK blitt kjent med at dette er det første funnet av slike jernbarrer på hundre år i Valdres, og ikkje i Noreg som vi skreiv i ei tidlegare versjon av saka.