Kveika har tatt av i utlandet, men det norske opphavet er i ferd med å døy ut

Det er ein våt novemberdag i Sørfjorden i Hardanger. Inne i eit gamalt eldhus på tunet står tre nysgjerrige kveikentusiastar over gryta for å sjå om årets juleøl av er ferdig.

Atle Ove Martinussen ved Vestnorsk kulturakademi er på besøk for å få med seg litt av den sjeldne gjærsoppen til analyse.

– Det er ein viktig tradisjon. Vi er ikkje så mange som brukar kveik. Eg er sikker på at det hadde døydd ut her i bygda om ikkje vi hadde brukt det, men heldigvis er det nokon igjen, seier Reidar Eitrheim.

Han og broren Jarand er blitt lært opp av bestefaren i brygging av kveikøl. Som igjen har lært det av fleire generasjonar tilbake i tid.

• Sjå bestefar Jakob Eitrheim om jolaølbrygging i 2016.

Hastar å samla inn

Kveik er ein gjærsopp og ein særnorsk type ølgjær som tradisjonelt har blitt nytta i ølproduksjonen her til lands. Men tradisjonane har forsvunne med tida.

I Noreg veit vi berre om gjærsoppen kveik som er igjen på Vestlandet. Det gjeld rundt 30 gardar frå Sunnmøre til Hardanger som har eigne kveikstammer som vert halde i hevd gjennom ølbrygging.

Kveika har ein aroma av tropiske fruktsmakar. Den gjære mellom 35 og 39 grader. Det gjer at ølet er ferdig allereie etter ca. 48 timar, mot sju og ti dagar på vanleg ølgjær.

No hastar det å samla inn alle dei opphavlege kveikene som framleis eksisterer, før dei går tapt.

Verdifulle dropar

Eitrheim-kveika skal bli analysert og tatt vare på. Kor gamal den kan vera, det veit ingen. Endå.

Jarand har funne fram ei gamal kobbarause som blir dyppa i ølkjelen. Nokre små reagensglas blir fylt med ein lysebrun masse av kveikøl.

– Dette er verdifulle dropar. Det er utruleg at denne brune smørja kan laga så godt øl og at det er ein levande organisme som kan gå langt tilbake i tid, seier Martinussen.

Tatt av i utlandet

Å brygge med kveik er blitt populært rundt omkring i verda. Og spesielt i USA, der ein av dei hottaste øltrendane er kveik.

I fjor vart Tre brør, kveikøl og Vestlandet omtalt i New York Times som 52 stadar i verda ein måtte besøke det året. I oktober blir det også arrangert ein eigen kveikølfestival i Chicago.

Martinussen trur at fleire har lyst til å koma til Noreg for å smaka på det kveikbrygga opphavlege ølet.

– Dei har gjerne prøvd å brygga med kveik, men veit ikkje om det smakar slik som i Noreg, seier Martinussen.

Vestnorsk kulturakademi har tatt initiativ til å søkja heimebrygging av øl med kveik inn på Unesco si verdskulturarvliste som immateriell kulturarv.

Kunne mista gard og grunn

Før i tida var det påbod om å brygga øl to gongar i året, i tillegg til ved gravferd, elles kunne du mista både gard og grunn.

– Om nokon døydde så skulle ein ha gravøl i løpet av ei veka, og det klarer ein med kveik. Etter tre dagar kan ein drikke den, seier Martinussen.

Lova varte fram til 1274. Då vart kravet om brygging oppheva. Men skikken må likevel ha levd vidare.

– Eg snakka med ein bryggar frå Hardanger på 1970-talet. Eg spurde kvifor han brygga til jul. Då svara han at det var jo lova. Eg klarte ikkje å seie til han at lova var slutt i 1274. Så eg lét han tru at det var slikt framleis, humrar Martinussen.

Skal forska på kveik

Den første kveika er no henta inn og levert til forskarar ved Norsk institutt for bioøkonomi (Nibio).

Forskarane skal mellom anna prøva å forstå korleis kveikølet får sin spesielle smak, kva som skil kveikgjæren frå andre typar gjær og kor gamal den faktisk er.

– Vi ønskjer å sjå kveika i ein kulturell og historisk samanheng. Vi vil forska på kor desse gjærtypane oppstod, seier Hans Geir Eiken, seniorforskar ved Nibio.

Opprettar kveikbank

Hos Vestnorsk kulturakademi på Voss blir eit bygg no restaurert for å bli ein kveikbank. Her skal kveikene bli tatt vare på i frysarar og kjøleskap.

Akademiet er svært interessert i å koma i kontakt med heimebryggarar som brukar kveik, som dei ikkje kjenner til i dag. På Voss vil dei læra opp nye kveikbrukarar så tradisjonen blir ført vidare.

– Elles døyr den ut saman med brukarane av kveika og vi mister ein utruleg viktig norsk kulturarv. Det er ein draum å få dette til no, seier Martinussen.