«Skikkelege» cupfinalar i 100 år

14. oktober 1917: Cupfinalen går av stabelen på Stavanger stadion. Finalistane Sarpsborg og Brann har slite seg gjennom fire rundar for å kome så langt. Alle klubbane som spela i det som var definert som A-klassen i sine kretsar, var kvalifiserte til å delta. 32 klubbar var med i første runde.

Året før var berre 13 lag med. Alle hadde blitt kretsmeister først.

Cupmeisterskap hadde det vore i 15 år allereie, sidan den aller første i 1902. Men fram til då hadde berre kretsmeistrane vore kvalifisert. Men fordi det var få kretsar, blei det også få lag med. I dei aller første cupmeisterskapa starta berre fire lag.

Cupfinalen for 100 år sidan var også den aller første som blei spela på gras. Og Brann var første laget utanfor Austlandet som kom til cupfinale.

Dommarbyte og rævva-fotball, omkampar og straffebommar

Årets cupfinale mellom Lillestrøm og Sarpsborg 08 er nummer 112 i rekka av norske cupfinalar for menn. Og dei 111 tidlegare har bode på mange hendingar og episodar. Her er eit knippe:

• 1902, Grane (Nordstrand) – Odd 2–0. Den aller første finalen blei NM-finale ved ei mistyding. Fire lag skulle spele uttak til ei nordisk turnering. Men ingen frå dei andre landa stilte opp. I ettertid blei derfor Grane utnemnd til den aller første NM-vinnaren.

• 1909, Lyn – Odd 4–3 eeo. Lyn leia 1–0 ved pause og scora sitt andre tidleg i andre omgang. Odd meinte at det var klar offside og gjekk av bana i protest. NFF løyste problemet der og då ved å restarte andre omgang med ny dommar. Dette var den første finalen som gjekk til ekstraomgangar. – Aldri hadde ei fotballkamp i Kristiania hatt så mange tilskuere, truleg ca. 3000", skreiv Bladet Sport.
• 1911, Mercantile – Fram 6–0. Fram vann opphavleg 2-1, men hadde brukt ein ulovleg spelar. Otto Christiansen studerte i Trondheim og hadde spela i ein klubb der tidlegare på sesongen. Spel for to klubbar same sesong var ikkje lov på den tid. Finalen måtte spelast på nytt, og det med eit totalt endra resultat.
• 1917, Sarpsborg – Brann 4–1. Dette var den aller første finalen i eit NM som var ope for alle dei beste laga frå Sør-Norge, og også den første finalen som blei spela på gras. Kampen gjekk i Stavanger. Då Sarpsborg 12 år seinare vann cupen for andre gong, skjedde det også i Stavanger.
• 1930, Ørn – Drammens BK 4–2. Det var ikkje finalen som var spesielt med cupen dette året, men at det var fleire påmelde lag enn det var plass til. 146 lag ville vere med. NFF plukka ut dei 128 som fekk spele i første runde.
• 1931, Odd – Mjøndalen 3–1. Odd tok sitt 11. cupmeisterskap. Det skulle bli det siste på nesten 70 år, og markere slutten på Odds tid som stormakt i norsk fotball. Først i 2000 tok Odd sitt neste NM-gull. Med 12 titlar er Odd framleis laget som har vunne flest.
• 1932, Fredrikstad – Ørn 6–1. Ørn tok leiinga etter 10 minutt, men FFK var suverene og tok sitt aller første cupmeisterskap. Sverre Moe scora fire av måla. NFF innførte kvalifisering før første runde, ettersom 151 lag melde seg på.
• 1937, Mjøndalen – Odd 4–2. Fem av Mjøndalens cupmeistrar – Roald Amundsen, Trygve Halvorsen, Aage Nilsen, Bjarne Pettersen og Jørgen Hval – tok NM-gull også i bandy same året.
• 1938, Fredrikstad – Mjøndalen 3–2 eeo. For sjuande året på rad gjekk NM-gullet til enten Fredrikstad eller Mjøndalen. Det var då også nettopp desse to, som dominerte norsk fotball på 30-talet, som møttest i finalen. For FFK var det den fjerde cupfinaletriumfen på like mange forsøk.
• 1945, Lyn – Fredrikstad 1-1, 1-1, 4–0. Dette var den alle første finalen som gjekk til omkamp, til og med to av dei. Knut Osnes scora Lyns mål i begge dei to første kampane, men ingen i 4-0-sigeren. Den første finalekampen samla 34.162 tilskodarar på Ullevaal. På grunn av samanslåinga av Arbeidernes Idrettsforbund og Norges Idrettsforbund var det heile 344 påmelde lag til den første cupturneringa etter krigen.

• 1950, Fredrikstad – Brann 3–0. Branns Gunnar Skagen bomma på straffe, og det skulle gå 47 år før neste straffebom i ein cupfinale. Det nokså nyetablerte seriesystemet skapte krøll for avviklinga av cupkampane, fordi seriefinalen og kvalifiseringa for opprykk til hovudserien skulle gå samstundes med cupens første runde. Derfor fekk Fram, Fredrikstad, Brann, Lisleby, Stavanger, Hamar IL, Odd, Kristiansund, Kvik Trondheim og Geithus walkover i den runden.
• 1952, Sparta – Solberg 3–2. Kanskje den mest dramatiske snuoperasjonen i cupfinale-historia. Solberg leia lenge 2–0 etter to tidlege sjølvmål av Sparta. Først i det siste kvarteret tok Sparta til å score i rett nett. To straffemål gav utlikning, og Odd Wang Sørensen avgjorde kampen to minutt før full tid. Sparta sytte for det fjerde cupmeisterskapet på fem år til Sarpsborg by. Det femte i denne perioden gjekk til Fredrikstad, og understreka Østfolds ry som fotballfylket i dei første etterkrigsåra.
• 1956, Skeid – Larvik Turn. Skeid tok sin tredje strake cuptittel, noko ingen andre har gjort etter at NM blei ope i 1917. Ni spelarar – Øyvind Johannessen, Arne Winther, Knut Gudem, Jan Gulbrandsen, Leif Belgen, Finn Gundersen, Hans Nordahl, Harald Hennum og Bernhard Johansen – var med på alle tre cupfinalesigrane.

• 1960, Rosenborg – Odd 3–3 og 3–2. Dette var Rosenborgs inntog og første triumf i norsk toppfotball. Første kamp enda 3-3, og det blei 3–2 i omkampen. Begge kampane gjekk til ekstraomgangar. Eldar Hansen scora fem av Rosenborgs mål – alle tre i den første og to i den andre. Det inkluderte sigersmålet i andre ekstraomgang av omkampen. Over 60.000 tilskodarar såg dei to finalane.
• 1961, Fredrikstad – Haugar 7–0. Det er største finalesigeren i cuphistoria. Haugar hadde slått topplaga Viking, Skeid, Raufoss og Steinkjer på vegen, men blei spela fullstendig av banen i finalen. Kampen var også den første finalen som blei direktesend på TV.

• 1962, Gjøvik-Lyn – Vard 2–0. Det var den første finale med to lag utanfor øvste serie. Dei hadde slått Sarpsborg og Rosenborg i semifinalane, og Vard hadde slått sjølvaste Fredrikstad i kvartfinalen. Rolf Bjørn Backe scora begge måla.

• 1965, Skeid – Frigg 2-2, 1-1, 2–1. Dette var første og hittil einaste finale mellom to lag frå same by. Det var også den andre som gjekk til to omkampar. Pål Sæthrang blei til slutt matchvinnar fem minutt før slutt i den tredje kampen. Men trass i at begge laga var frå Oslo og kampen gjekk på Ullevaal var det berre 36.000 tilskodarar totalt på dei tre kampane. Den siste gjekk 7. november – seinaste datoen for ein cupfinale på 1900-talet.
• 1967, Lyn – Mjøndalen 3–0. Lyn har vunne serien og blir det første i Norge med "The Double". Olas Dybwad Olsen, Han Berg og Harald Berg scorar måla for det truleg beste Lyn-laget nokosinne, trena av Knut Osnes. Mjøndalen er 2. divisjonslag, men har slått ut sjølvaste Rosenborg i semifinalen.
• 1969, Strømsgodset – Fredrikstad 2–2 og 5–3. Samla er dette den mest målrike finalen nokosinne. Thorodd Presberg hindra FFK-siger med utlikning i dei siste sekunda av ordinær tid i første kamp. Omkampen gav åtte mål med åtte ulike målscorarar. FFKs keeper Svein "Kula" Halvorsen blei intervjua på tv bak mål medan kampen gjekk føre seg.
• 1975, Bodø/Glimt – Vard 2–0. Nord-Norge kom med i NM alt i 1963, men dette var første gongen eit lag frå landsdelen kom til finalen. Sturla Solhaug og Arne Hanssen scora måla som sikra Glimt pokalen. Begge laga spela på nest øvste nivå. Dei møttest også i kvaliken om opprykk til eliteserien, der vann Vard 2–1 og rykka opp.
• 1976, Brann – Sogndal 2–1. For første og hittil einaste gong var eit lag frå nivå 3 klar for finalen. Sogndal hadde slått eliteserieklubbane Viking, HamKam og Start på vegen, i tillegg til divisjonskollega Steinkjer i semifinalen. Brann avgjorde ved Bjørn Tronstad tre minutt før full tid. Men for Sogndal var det gjennombrotet i toppfotballen. Same haust rykka dei opp til nivå 2, og har halde seg på dei to øvste nivåa sidan.
• 1977, Lillestrøm – Bodø/Glimt 1–0. Dei to beste laga i serien møttest også i cupfinalen, og LSK vann begge i Glimts debutsesong på øvste nivå. Tom Lund scora målet som avgjorde finalen eit kvarter før slutt.
• 1982, Brann – Molde 3–2. For første gong kunne ein kaptein utan norsk pass løfte kongepokalen. Skotske Neil MacLeod var nivå 2-laget Branns kaptein mot eliteserielaget Molde. Han scora også sigersmålet 13 minutt etter pause.

• 1984, Fredrikstad – Viking 3–3 og 3–2. Denne finalen blir først og fremst hugsa for ein ting: Per Egil Ahlsens frisparkperle mot Erik Thorstvedt. På stillinga 2–2 seks minutt ut i første ekstraomgang smelte FFK-veteranen til frå 30 meter. Ballen fauk med fynd og klem inn i hjørnet, og den komande landslagskeeperen Erik Thorstvedt rakk ikkje å reagere. Viking utlikna litt seinare, men FFK – nedrykksklar i serien – makta likevel å slå Viking i omkampen.
• 1985, Lillestrøm – Vålerengen 4–1. Dette blei André Krogsæters finale. Han scora alle fire for LSK, to i kvar omgang, og blei den første firemålsscoraren i ein cupfinale på 53 år.
• 1986, Tromsø – Lillestrøm 4–1. Seriemeister og cup-meritterte LSK var storfavoritt mot eit TIL-lag som var i ferd med playoff for å overleve i eliteserien. Men frå Nils Solstads langskot via tverrliggaren etter berre eit par minutt var det Tromsø som styrte det meste og vann ein komfortabel siger.
• 1994, Molde – Lyn 3–2. For tredje gong etter serieomlegginga i 1963 møttest to lag frå nivå 2 i finalen. Men cupen dette året blir kanskje like mykje hugsa for omgrepet "rævva-fotball". Nils Arne Eggen brukte uttrykket for å karakterisere Moldes taktikk i semifinalane. Desse blei spels om heime- og bortekamp på den tid, og Molde vann etter 2–1 heime og 2–2 på Lerkendal. Eggen var ikkje imponert.
• 1995, Rosenborg – Brann 1–1 og 3–1. Som sju år tidlegare blei det omkamp mellom desse laga i finalen – den siste finalen med omkamp. I omkampen tok Brann leiinga ved Inge Ludvigsen, men Tom Kåre Staurvik, Erik Hoftun og Steffen Iversen snudde til grei RBK-siger og The Double.
• 1996, Tromsø – Bodø/Glimt 2–1. Den aller første finalen med to lag frå Nord-Norge. Runar Berg sende Glimt i leiinga. Men Ole Martin Årst utlikna med ti minutt igjen, og Sigurd Rushfeldt sikra sigeren for TIL med siste spark på ballen, ti år etter Tromsøs første triumf.
• 1999, Rosenborg – Brann 2–0. Grei siger for Rosenborg etter to mål av Jan Derek Sørensen. Det historiske ved denne kampen var at den blei flytta frå tradisjonell søndagskamp til laurdag. Årsaka var at Rosenborg skulle spele meisterligakamp tysdagen etterpå.
• 2005, Molde – Lillestrøm 4–2 eeo. Dette var cupfinale nummer 100. Arild Sundgot utlikna Moldes leiing med siste spark på ballen i ordinær tid. Men Daniel Berg Hestad og innbytar John Andreas Husøy gav playoff-laget Molde jubileumspokalen.
• 2009, Aalesund – Molde 2-2, 5–4 str. Dette var første cupfinale som blei avgjort på straffer. Mame Biram Diouf gav Molde leiinga to gonger men AaFK utlikna begge, det siste ved Tor Hogne Aarøy seks minutt før ekstraomgangane var over. Innbytar José Mota bomma på Moldes første straffe, før alle dei andre scora på sine.
• 2010, Strømsgodset – Follo 2–0. Finalen blei ein nokså ordinær kamp, men det var skrellen i semifinalen som gjorde denne cupen minneverdig. Follo frå nivå 2 slo nemleg "uovervinnelege" Rosenborg 3–2 etter ekstraomgangar i semifinalen. Follo karra seg så vidt over nedrykksstreken i 1. divisjon, men måtte likevel ned av økonomiske grunnar.
• 2012, Hødd – Tromsø 1-1, 5–3 str. Nok ein gong gjekk finalen til straffer, og nok ein gong gjekk sigeren til Sunnmøre. Det blei drama i straffekonken då nest siste skyttar hos begge laga bomma. Men ein ny TIL-bom kombinert med treff av Andreas Rekdal gav nivå 2-laget Hødd sigeren. Hødd overlevde elles i sin divisjon med to plussmåls margin på TILs by-nabo Tromsdalen, som dermed rykka ned.