Uvanleg mange sterke kandidatar, men ein peiker seg ut

Tysdag kveld blir det kjent kven som vinn Nordisk litteraturpris for 2018. Ein av dei norske forfattarane er med i teten. I år meiner eg det står mellom norsken, svenskane og dansken når Nordens gjevaste litteraturpris skal delast ut – om det då ikkje snik seg fram ein outsider. Det har skjedd før.

Resten av lista inneheld nemleg også perler, for all del, men ei handfull bøker står i ei særstilling. Ei av desse er i ein eigen klasse. Den er svensk. Og den er heilt sjeldan. Tru meg.

Dette er dei nominerte:

• «Människan är den vackraste staden». Sami Said, Sverige
• «Nonsensprinsessans dagbok. En sjukskrivning». Isabella Nilsson, Sverige
• «Jeg lever et liv som ligner deres». Jan Grue, Norge
• «De». Helle Helle, Danmark
• «Det er berre eit spørsmål om tid». Eldrid Lunden, Norge
• «Där musiken började». Lars Sund, Finland
• «Tristania. Marianna Kurtto, Finland
• «Det finns inga monster». Liselott Willén, Åland
• «Elin. Diverse». Kristin Eiriksdotter, Island
• «Spindlar i skyltfönstren». Kristin Omarsdottir, Island
• «Dette er ikke den jorda». Inga Ravna Eira, Det samiske språkområdet
• «De hvite joggeskoene». Pivinnguaq Mørch, Grønland
• «Efter solen». Jonas Eika, Sverige

Vi tar favorittane først.

Eit vakkert sinn

Lat oss like godt starte der: Svenske Sami Said har skrive romanen «Människan är den vackraste staden». Aldri høyrt om han før? Ikkje eg heller. Det er ein av dei fine tinga med denne prisen: han løftar fram forfattarar som fortener lesarar – og som vi lesarar fortener.

Romanen fortel historia om den unge, papirlause immigranten San Francisco som strandar i Sverige og overlever etter innfallsmetoden heilt til det ikkje går lenger og han returnerer til heimlandet. Dette afrikanske landet utan namn er heller ikkje ein stad det går an å leve. Så blir det Europa igjen.

San Francisco? «ditt namn er dummare enn koskit» får han høyre, men han held fast ved det fordi han har fått det av ein ven. Venskap er ikkje noko vår mann tullar med. Og ein dag skal han kanskje til USA.

Denne karen manglar det meste, men han har eit fantastisk språk, eit hjarte som bankar for andre, og ei fabelaktig evne til å overleve. På si reise gjennom livet og gjennom Europa møter han muslimar som prøver å bli europearar, europearar som prøver å bli muslimar, paranoide, skurkar, fascistar og gamle damer med underlege prosjekt.

Trass i at vi er langt unna den realistiske forteljinga om korleis det er å vere papirlaus afrikanar i dagens Europa, er dette i høgste grad ei historie om nett det.

Men romanen er også eit kaleidoskopisk eventyr om ein ung mann som lever intenst kvar einaste dag, som har ei formidabel evne til å lande på i alle fall eine beinet, og som aldri misser trua på mennesket. Kanskje ikkje så gale at kallenamnet hans er lånt frå ein helgen.

Forfattaren Sami Said er fødd i Eritrea og dette er den tredje romanen hans.

Ein opplagt vinnarkandidat.

Tilbake til toppen

Ein original måte å skildre anoreksi på

Det har blitt skrive mykje epikriselitteratur i Norden dei seinare åra. Så mykje, at «Nonsensprinsessans dagbok. En sjukskrivning» ikkje var ein tittel som stimulerte leseslysta, snarare tvert imot. Av og til er det ei glede å ta feil. Dette er gull.

Opplegget er at den anorektiske hovudpersonen vil ta livet av seg. Men så tryglar mor: «Snälla Bara Ett År Till». Det går dottera med på, og kvar dag i løpet av dette året skriv ho ein kort tekst: fem ord, eller ei halv side. Med på laget er «Nonsensprinsessan», eit alter ego som er tøff i kjeften, har drastiske innspel og ei evne til å vri å vrenge på alt frå barnerim til klassikarar.

«Undra sa flundra om jorden er platt?», heiter det ein dag, ein annan dag stønnar ho over kobbelet av tolkarar, frå psykiatrar til kunstnarar og journalistar, som absolutt vil tolke ei meining ut av den grunnleggjande sett meiningslause sjukdommen ho slit med. Og så eit nytt ordspel:

«Body mass
Body massförstörelse
Body massförstörelsesvapen
Body massförstörelsesvapenindustri
Body massförstöreslsesvapenindustrispionasje»

Ein original måte å skildre anoreksi på, spør du meg. Og kva med nyskapinga «Den tyrannorektiska drottningdespoten»? Og når las du sist om «En fallen snöängel»?

Forfattaren har skrive ei ekstremt sitatvenleg bok, full av leikne ordspel som både formulerer og argumenterer mot dødslengten. Og korleis går det til slutt? Nilsson gjev ordet til den irske forfattaren Beckett, kongen av svartsynet: «I’m still alive then».

Meir veit ikkje eg, anna enn at dette er Isabella Nilssons tredje utgjeving. Og at eg sjølv har lært dramatisk mykje om anoreksi mens eg har lese ein skikkeleg skarp dram av ei bok.

Som sagt: Dette er gull.

Tilbake til toppen

«Skulle ikke du vært død?»

«Jeg lever et liv som ligner deres. En levnetsbeskrivelse» er ei av dei to norske bøkene i den eksklusive bokbunken som i år tel 13 titlar. Jan Grue har skrive historia om korleis det er å leve eit liv som liknar «vårt» når ein sit i rullestol.

Historia kan gå inn i den nordiske serien om dei marginale ettersom dei aller fleste av oss går rundt på to bein, men der Sami Saids romanperson San Francisco levde papirlaust er Grues historie full av papir; tjukke permar med dokument av ymse slag: undersøkingar, diagnosar, prognosar og vurderingar av kropp og sinn, og ikkje minst meterlange korrespondansar med ymse vesen som må inn i bildet for at han skal få leve eit liv som liknar på det vi andre tek for gitt:

Der vi kan gå på skule, ta del i fritidsaktivitetar, stikke innom ein kafe, reise med tog og fly. Som bøkene til Said og Nilsson, gjev denne også eit unikt blikk inn i ei verd som er annleis. I Grues verd er det gjerne lite som skal til for at ting skal fungere, ofte handlar om at folk ser lenger enn eigen nase og set seg inn i andre sin situasjon.

Grue er oppgitt over kor mykje papirarbeid som trengst. At han også er opprørt over at diagnosespråket ikkje fangar opp heile mennesket er litt vanskelagre å forstå; vi er ikkje våre diagnosar og fri og bevare for legar som skal forstå heile meg når eit organ sviktar.

Det sterkaste er likevel skildringa av sjølve utgangspunktet for historia: musklar som sviktar er det ingen som kan lastast for. «Skulle ikke du vært død?» Spørsmålet er neppe stilt nokon gong, men Grue har kjent på at spørsmålet ligg usagt og dirrar i møte med folk han ikkje har sett på lenge.

Grue har dokumentert gjennom ei rekkje bøker at han er smart, kunnskapsrik og ein djevel til å skrive fiksjon og faglitteratur. I «levnetsbeskrivelsen» viser han at han greier balansekunsten det er å skrive personleg. At Grue opplever sine beste stunder i San Francisco, er eit muntert lite samantreff i bokbunken.

Den originale levnetsbeskrivelsen kan gjerne hente heim prisen.

Sjå Jan Grue i tv-programmet Brenner Live.

Tilbake til toppen

Nøkterne drama på liv og død

Den danske veteranen Helle Helle har skrive ein roman det er lett å kjenne att for dei som har lese romanar av henne tidlegare. Denne gongen er det «De».

Helles personar er slike som ikkje snakkar om dei store og vanskelege tinga i utrengsmål, dei snakkar heller om noko anna. Det gjeld også for «De» som er ei mor og ei dotter. Småpraten om alt og ingenting vert vanskeleg å lese når dei begge veit at mor har fått kreft.

Det er ei vakker bok som skjer i hjartet med dei aller tynnaste knivane: utelatne ord og bittesmå handlingar. Eg forstår aldri korleis Helle Helle greier å få så stor intensitet inn i så lågmælte tekstar. Lite fornying, stor litteratur.

Det kan vere Helle Helles tur til å vinne i år.

Les vår kritikk av boka.

Tilbake til toppen

Kjærleiken til eit menneske som døyr

Den andre norske i bunken er Eldrid Lunden, poet og essayist gjennom 50 år. Diktsamlinga «Det er berre eit spørsmål om tid. Kalenderdikt 2014-2018» sirklar kring tida frå ein elska person vert sjuk og til etter døden.

Lunden, som har blitt kalla både tenkjande, trassig og tverr, kjem her med gripande linjer som desse:

«Eg kan framleis oppleve nærværet ditt
lyn som ikkje er til å skilje
frå mørker»

Like lite som hjå Isabella Nilsson er det her snakk om dagboksnotat. Og som hjå Nilsson er det også hjå Lunden fleire spørsmål enn det eine store som kjem til syne i teksten. Likevel er kjærleiken til eit menneske som døyr det som dominerer, og det som gjer sterkast inntrykk.

Dersom Eldrid Lunden får prisen, er ho i så fall den første norske poeten som får denne æra. Mange har vore nominert gjennom dei snart 60 åra prisen har eksistert, men dei nordiske komitemedlemmene gjennom tidene har liksom ikkje falle for norsk poesi.

Eg spør meg om denne samlinga frå Lunden verkar sterkast på lesarar som kjenner forfattarskapen frå før. Ikkje godt å seie.

Tilbake til toppen

Outsidergruppa

Når det finst favorittar, må andre titlar falle nedover på lista. Fleire av bøkene her er riktig gode. Dei når berre ikkje heilt opp i denne subjektive rangeringa.

Lars Sund: «Där musiken började»

Finlandssvenske Lars Sund dreg opp ei lang historie frå 60-talet og framover, med eit tydeleg lydspor: Beatles, Velvet Underground, Frank Zappa og fleire spelar med når ei gruppe unge menneske i Jakobsstad skal finne ut av seg sjølv og verda. «Där musiken började» tilhøyrer ytre sett den kjende sjangeren oppvekstroman, men er ein djupt original versjon der portrettet av byoriginalen, komponisten og syklisten Odin Sikström står fram som eit høgdepunkt.

Sunds heftige historie er ein sterk outsider.

Tilbake til toppen

Marianna Kurtto: «Tristania»

Finske Marianna Kurtto skriv i romanen «Tristania» historia om ei øy: Tristan da Cunha. Denne øya er under britisk styre og ligg langt frå alt i Sør-Atlanteren. I 1961 blei alle dei om lag 300 innbyggjarane evakuert etter eit vulkanutbrot. Etter ei tid vende dei tilbake. Dette er tørre fakta.

I romanen diktar Kurtto seg inn i livet på øya før, under og etter vulkanutbrotet. Det er fascinerande lesnad.

God nok til å få pris, men ikkje like god som dei beste i bunken.

Tilbake til toppen

Liselott Willén: «Det finns inga monster»

Liselott Willén frå Åland stiller med ein thriller: «Det finns inga monster» Alice skal ta artium, men kjem på kant med alle. Gradvis får vi vite at far døydde ein unaturleg død og Alice truleg var den siste som såg han i live.

Er jenta ein mordar? Eit spennande spørsmål, men:

Romanen er flatt fortalt og blir for omstendeleg.

Tilbake til toppen

Kristin Eiriksdotter: «Elin, diverse»

«Elin, diverse» står det på ei flyttekasse som Elin opnar seint i livet. Det er også tittelen på romanen av islandske Kristin Eiriksdotter. Elin finn djup meining i å stalke den unge dramatikaren Ellen. Etter kvart forstår vi kvifor. Her er forsømte barn, mishandla kvinner og ugreie relasjonar.

Ikkje noko gale med denne, bortsett frå at han ikkje fengjer like sterkt som dei i teten.

Tilbake til toppen

Kristin Omarsdottir: «Spindlar i skyltfönstren»

Den andre islendingan, Kristin Omarsdottir, har tidlegare skrive både dramatikk og romanar. Her er ho nominert med diktsamlinga «Spindlar i skyltfönstren». Boka er prega av ein lett surrealistisk, men først og fremst drastisk bildebruk. Allereie i første diktet skal vi innom kreft, sjølvmord, gift, piggtråd. Når eg lettare bedøvd har kome til siste side, registrerer eg linjene «att säga ja = att kasta en lång kniv/att säga nej = att kasta en lång kniv».

Eg finn ikkje hovud og hale på dette. Eit lågmål i bunken.

Tilbake til toppen

Inga Ravna Eira: «Dette er ikke den jorda»

Inga Ravna Eira er frå Karasjok og er dermed den tredje norske forfattaren, men ho er nominert frå det samiske språkområdet. Eira har valt eit heilt anna toneleie en Kristin Omarsdottir i diktsamlinga «Dette er ikke den jorda» Her kjem den samiske gudinna Uksáhkká tilbake til jorda og opplever urein luft, milde vintrar og andre teikn på klimakrise. Uksáhkká er gudinne for nyfødde og kvinner, og ho skal verne barn frå sjukdom og plager.

«Hvor er jeg kommet/jeg kjenner ikke denne jorda/dere fikk klart vann i gave/mottok grønn og fruktbar jord/vi ga dere dyrene fuglene fiskene/valgte dere til å forvalte jorda/Hvorfor skjøttet dere ikke skapelsens harmoni»

Alle versa er skrivne over denne leisten. Dermed blir det ein serie av klager og samlinga får eit rituelt og messande preg. Det er godt, men kanskje noko spinkelt, sjølv om bodskapen er viktig nok.

Boka har vakre illustrasjonar av natur i blåtonar, signert Mathis Nango.

Mens eg las «Dette er ikke den jorda», måtte eg tenkje på samlinga «Solen, min far» av den einaste samiskspråklege forfattaren som har fått Nordisk råds litteraturpris, nemleg Nils-Aslak Valkeapää. Den er mangetydig og kompleks og toler å bli lesen igjen og igjen. Kanskje det same er tilfelle Eiras bok på samisk – norsk har nok eit spinklare ordforråd når det gjeld natur og vêr.

Kan hende er mykje «lost in translation».

Tilbake til toppen

Pivinnguaq Mørch: «De hvite joggeskoene»

Når det gjeld novellene og dikta av den unge grønlandske forfattaren Pivinnguaq Mørch, kjenner eg den same frustrasjonen: Det er noko her som eg går glipp av, og eg skulle så gjerne ha visst kva. «De hvite joggeskoene» er ei samling av noveller og dikt.

Tekstane skildrar kvardagslege og ikkje fullt så kvardagslege hendingar. Det som skjer mellom folk er sentralt, men også refleksjonar over kven ein er og korleis ein bør leve.

Som hjå fleire andre av den yngste forfattargenerasjonen på Grønland, er forholdet til naturen og til Danmark mindre sentralt enn det gjerne har vore hjå eldre forfattarar, som har gått inn i tapserfaringar og myter. Dei yngre konsentrerer seg om livet her og no. Det er ei interessant tyngeforskyving og det er både ei glede og ein frustrasjon å nærme seg desse tekstane.

Heilt klart interessant. Heilt klart ingen vinnar.

Tilbake til toppen

Jonas Eika: «Efter solen»

Nedst i bunken ligg novellesamlinga «Efter solen» av danske Jonas Eika. Dette er andre boka hans. Her er vi innom Mexico, Nevada, London og København og dei fire novellene viklar seg ut på uventa måtar, vi er langt unna den klassiske stramme novellemalen. Her er originale utforskingar av over- og underordning: tenar og sjef, turist og lokal fyr. Her er underlege homoerotiske rituale utført av strandgutar på ein luksuriøs resort. Her er UFO-sekter, rus og trekantprosjekt.

Jonas Eika er ein djupt original forfattar som sikkert kan vinne prisen ein gong, men neppe denne gongen.

Tilbake til toppen

Paradoksal feiring av livet

Ein papirlaus afrikanar i velferdsstaten. Ein suicidal anorektikar. I Norden, denne trass alt velfungerande delen av kloden, kjenner både forfattarar og lesarar ei sterk dragning mot det marginale, mot dei som slit. Eller mot dei vanskelege sidene ved livet, det vi ikkje taklar.

Utan å ha statistikk på det, vågar eg å påstå at dersom ein indar eller ein egyptar skulle studert nordisk samtidslitteratur, ville dei blitt slått av kor dårleg helse vi har, kor urolege vi er og kor aleine vi føler oss. Vi feirar ikkje livet, liksom.

Paradokset er at det ligg ei feiring i det likevel: Både Saids San Francisco og Nilssons Nonsensprinsessa hentar glede frå dei underlegaste stader og ikkje minst frå språket, som i seg sjølv utgjer eit fellesskap. Trass alt. Humoren tyt fram frå dei underlegaste stader.

Mykje stor humor

Norden har ord på seg for å skrive melankolske bøker der einsemda er stor og der døden har ein sentral plass. Det er sjølvsagt noko i det, men alvorleg talt: Kvifor seier ingen at nordiske forfattarar kan få lesarane til å le? I årets nominasjonar er det mykje stor humor, ikkje minst hjå dei to svenske, Said og Nilsson, og hjå finlandssvenske Lars Sund.

Tematisk peikar bøkene i mange retningar: Sjukdom og død er som alltid med. Fleire let personane dykke ned ei eiga fortid for å finne ut av saker, klimakrisa er det overraskande nok berre samiske Eira som nemner. Mange dreg langt utanfor Nordens grenser utan å gjere nummer av det, andre legg skildringane til stader som kunne vore kvar som helst. Det er slutt på den tida då alle nominerte bøker med markant lokalkoloritt.

Dei fleste bøkene har mange trådar og er vanskelege å setje på formel. Det er ikkje ein kritikk. Tvert i mot: Det er uvanleg mange bra bøker i denne viltre, nordiske bokbunken, som er nøye silt ut av lokale juryar i dei ulike landa. Å vere nominert er i seg sjølv eit kvalitetsstempel, i alle fall er det god grunn til å forvente kvalitet for no ikkje å ta munnen for full.

Er det ein viktig pris?

Norden er ikkje eit heftig fellesskap. Fleire av landa har lite med kvarandre å gjere, og vi som bur her har jamt låg kunnskap om kva som skjer hjå dei nære og ikkje så nære naboane. Dei aller fleste av oss les meir anglo-amerikansk litteratur enn svensk, for ikkje å snakke om finsk, eller grønlandsk. Mens «alle» har vore i Roma, er det få som har funne tid til å vitje Nuuk eller Torshavn. Eg er ikkje blant dei få, så det er sagt.

Men vi er jo naboar, og det kan vi ikkje gjere noko med, geografien har dømt oss til evig naboskap. Og mens folk utanfor Norden ofte går i ball med nasjonalstatane, er Norden lettare å handtere. «Nordic noir» er eit klassisk døme på det, sjølv om uttrykket truleg har prega synet på litteraturen vår meir enn det er grunnlag for og meir enn godt er.

Så ja, prisen er viktig, både for dei som ser oss utanfrå, og for oss som bur her og som ikkje veit så mykje om kvarandre.

Om prisen får oss til å lese meir på tvers av landegrensene? Kanskje. Av og til. Det er noko. Det er meir enn ingenting. Men at prisen finst er kanskje aller mest eit uttrykk for trass og ei insistering på at dette er viktig sjølv om få hiv seg over dei nominerte frå år til år.

Og så får vi berre leve med at Sverige er størst, vinn flest prisar og ligg an til å vinne i år også. «Människan är den vackraste staden» og «Nonsenprinsessans dagbok» fortener å vinne og viktigare enn det: Dei fortener lesarar.

Les også: Anne Cathrine Straume sine favorittar til Nordisk råds barne- og ungdomsbokpris