Fann ukjend julenovelle av Jon Fosse

Ein naturvernar møtte Jon Fosse på eit teorikurs for bilførarkort ein gong på 80-talet.

Resultatet blei den ukjende novella om ein gut som går med julemat til ein einstøing som han er redd for.

Ukjend for ekspertane

Fem av dei i Noreg som kjenner forfattarskapen til Jon Fosse best, får eit enkelt spørsmål:

– Kva synest du om «Sauahols-Bård'en»?

Her er svara:

• – Kva er det for noko? seier Knut Hoem, litteraturmeldar i NRK.
• – Den er ukjend for meg, seier litteraturkritikar Tom Egil Hverven.
• – Sauahols...? seier Kirsti Mathilde Thorheim, som i to år jobba med planane om eit Fosse-arkiv og -senter.
• – Hmm. Den må eg vedgå at eg ikkje kjem på, seier Jan H. Landro, som har skrive ein Fosse-biografi.

Me prøver forlagsredaktør Cecilie N. Seiness i Samlaget, som har gitt ut alle bøkene til Jon Fosse.

Og ho har skrive både hovudoppgåve og biografi om karen.

– Kva eg synest om kva...? Av Jon Fosse? Kor har den stått på trykk?

Førarprøva

Svaret finn me på Landås i Bergen. For då Fosse vart tildelt Nobelprisen i litteratur denne hausten, ringde det ei lita bjølle i hovudet til Anders Goksøyr.

– Eg gjekk på teorikurset til førarprøva i 1986. Der var det jo mange 18-åringar,
men så var me to–tre stykke som var om lag ti år eldre enn dei andre. Me kom i snakk. Den eine av dei var Jon Fosse.

På den tida sat Goksøyr i redaksjon til Natur Vest – medlemsbladet til Naturvernforbundet i Hordaland.

– Me heldt på med julenummeret, og me kom på at eg kunne spørja om han ville skriva ei lita julehistorie. Og det var Jon med på. Så han skreiv «Sauahols-Bård'en», som me fekk lov til å trykka i bladet.

Seinare oppdaga Goksøyr at forfattaren var blitt kalla «Jan Fosse» i biletteksten.

– Eg trur ikkje Jon oppdaga det.

(Du kan lesa heile novella nedst i artikkelen.)

Julehistorie-klisjé?

Eg-personen i forteljinga har fått med seg ein plastpose med julebakst og julehefte, og ei gryte med pinnekjøtt og kålrotstappe, som bestemora vil at han skal gi til einstøingen Sauahols-Bård'en. Ein mann som folk i bygda synest er ganske skummel.

– Det er jo eit veldig kjent motiv, dette her med at ein blir send ut som eit slags bod med noko til nokon som ikkje har det så greitt i bygda. Så akkurat motivet der er jo veldig innanfor julehistorie-sjangeren, analyserer litteraturkritikar Knut Hoem.

Kirsti Mathilde Thorheim liker det ho får høyra av novella.

– Ja, det store mørket er med. Og plastposen er med. Så det er noko kjent med dette, då.

Forfattar Fosse blandar inn seg sjølv i den vesle teksten:

– Eg får kanskje kjensla av at Fosse her skriv ei juleforteljing utan å ha så lyst til å skriva ei juleforteljing, seier Cecilie N. Seiness.

– Han gjorde det kanskje berre for pengane?

– Ja, det kan godt hende. Han er jo ein ny forfattar på denne tida. Han må skriva for å leva, rett og slett.

Men redaktør Goksøyr avkreftar at dei betalte honorar.

Fosse vart derimot godt betalt i haust.

Å få Nobelprisen betyr 11 millionar svenske kroner i prispengar.

– Det er ein tidleg, men ein umiskjenneleg Fosse i denne teksten. Her er det både angst og mørker og redsle og bygdeliv og klassiske repetisjonar. Og rytmen som ligg i teksten, seier Seiness.

– Eg vil springe

Så kjem det eit avsnitt som er ganske heftig til å vera ei juleforteljing i Naturvernforbundet i Hordaland sitt medlemsblad:

– Slikt finst det jo fleire eksempel på hos Fosse, at ein ikkje heilt kan vita på kva side av grensa til innbilling, hallusinasjon eller draum at teksten er, seier Hverven.

Landro får ein assosiasjon til den største romanen til Fosse.

– Dette er interessant! I storverket hans «Septologien» er det ei historie om ein lastebilsjåfør som gir hovudpersonen, ein gut, pengar for at han skal sitja på med han, slik at han kan knipa litt på han og klina med han.

I tillegg blir teksten no ganske eksperimentell, då Sauahols-Bård'en omsider opnar døra.

Eg-personen blir altså «avbroten» midt i setninga av at einstøingen snakkar til han. No lar Fosse-ekspertane seg riva med.

• – Dette minner om «Blod. Steinen er», den desidert vanskelegaste og minst lesne romanen til Jon Fosse, seier Landro begeistra.
• – Eg synest det var noko veldig fint, dette med døra som forsvinn «i lause lufta». Der er det eit brot med realismen, og det gjer han jo ofte i seinare tekstar, seier Thorheim.
• – Då er me jo inne i det ikkje-realistiske. Fosse er ein forfattar som bevegar seg mellom det jordiske, det himmelske og det djupt urovekkande, seier Hoem.
• – Han leikar med fiksjonen, om det faktisk er nokon der eller ikkje. Typisk Fosse, seier Hverven.
• – Ei juleforteljing på fossesk vis, seier Seiness.

.

Punktum

Det er i alle fall ikkje ei opplagd novelle i eit naturvernblad, dette her. Og historia har aldri blitt gitt ut i bokform.

– Men du, no er eg veldig spent på korleis det endar, seier Hoem.

Og det har han grunn til.

For korleis avsluttar Fosse ei juleforteljing som skulle bli svært kort og «berre på tull»?

Slik:

– Hm. Og så er det punktum? undrar Landro.

Ja, faktisk. Seinare har Fosse nesten slutta å setta punktum i romanane sine. Men her var det punktum og slutt.

– Jammen santen. Forfattarskapen hans rommar meir enn det ein trur, seier Hoem.

Kva seier Fosse sjølv?

Me har sjølvsagt kontakta nobelprisvinnaren, men han gjentar – ja, Fosse gjentar jo gjerne ting – det han allereie har sagt tydeleg til heile verda etter prisutdelinga.

Han skriv høfleg tilbake:

«Gode deg. No takkar eg nei til alle intervju, og det for svært lang tid framover.»

Anders Goksøyr opplyser forresten at både han og Jon Fosse bestod teoriprøven.

NRK rettar: Klokka 18.01 blei nokre skildringar i denne saka endra, fordi dei kunne bli misoppfatta.