Her er historia om den humpete vegen fram mot eit nytt vikingtidsmuseum, som sannsynlegvis opnar sommaren 2027.

I 2012 slo ei internasjonal ekspertgruppe alarm om fleire av verdas viktigaste vikingskattar. 15 av 41 gjenstandar var så skrøpelege at dei stod i fare for å bli utsletta.

Konklusjonen til ekspertgruppa var krystallklar.

Dei kravde akutt handling og utbygging av nytt vikingmuseum på Bygdøy i Oslo. Og gjenstandane kunne ikkje flyttast éin centimeter meir enn nødvendig, til det var dei altfor skjøre.

Vikingskipa blir av mange rekna som arkeologiske underverk. Dei er Noregs bidrag til verdsarven og blir nemnt i same andedrag som pyramidane i Egypt og grava til den egyptiske faraoen Tutankhamon.

Over 20 millionar menneske, deriblant statsoverhovud som dronning Elizabeth og den amerikanske presidenten Bill Clinton, har besøkt Vikingskipshuset på Bygdøy i åras løp.

Men sjølv om dei fleste er einige om at vikingskipa er noko av det mest spektakulære Noreg har å by på, var det ikkje noko politikarane hadde hatt for vane å prioritere.

Publikumskapasiteten på museet var for lengst sprengt. Støttene som held skipa oppe, var nær hundre år gamle. Gravitasjon, vibrasjon, temperatursvingingar og støv frå hundretusenvis av besøkande var alvorlege truslar for skipa.

Det tok to år frå ekspertgruppa slo alarm til toppen av norsk politikk tok affære. Ein e-post frå Solberg-regjeringa nådde den splitter nye direktøren ved Kulturhistorisk museum, Håkon Glørstad.

Det var bestilling på utgreiing av nytt museumsbygg for vikingskipa på Bygdøy.

Stillingsbeskrivinga for dei neste åra var dermed lagt for den nybakte direktør Glørstad.

– Eg var ekstremt overvelda, spent og audmjuk til å handtere ei så enorm byggesak.

Men det skulle også vise seg å bli både frustrerande og ei tolmodsprøve.

Knust pinneved blei Noregs kronjuvel

Sjølve superstjerna i vikingsamanheng, Osebergskipet, blei funne utanfor Tønsberg i 1903. Det var bonden som nett hadde kjøpt tomta, som fann dei første fragmenta.

Det tok ikkje lang tid før den svensk-norske arkeologen Gabriel Gustafson skjønte at dei stod overfor eit spektakulært funn.

Seglskipet, som også blei brukt til roing, blei bygd i år 820 på Vestlandet og gravlagt i 834. Tusen år under steinar og blåleire hadde knust det til småbitar, samstundes som leira hadde gjort at treverk og metall var nærast urørt av tidas tann.

Oseberggrava var ei av dei flottaste gravene som var funne på jorda. Ho inneheldt tusenvis av gjenstandar, mange med heilt makelause og delikate utskjeringar.

Leivningar etter to kvinner og gravgods beståande blant anna av hestevogner, sledar og kjøkkenutstyr gav ny og essensiell kunnskap om korleis vikingane levde.

Frå skur til millionar av besøkande

Nokre år tidlegare hadde Tuneskipet blitt funne i Fredrikstad og Gokstadskipet i Sandefjord.

I løpet av fire tiår blei verdas tre best bevarte vikingskip oppdaga innanfor ein radius på eitt par mil, rett ved Oslofjorden.

Men å stable på beina eit museum som var desse vikingskipa verdig, skulle ta meir enn eit halvt hundreår. Det sto langt nede på dei folkevalde si prioriteringsliste i første halvdel av 1900-talet.

I over 20 år sto Osebergskipet oppbevart i eit skur midt i Oslo sentrum, før det blei frakta til Bygdøy. Dei andre skipa måtte stå endå lenger i skur før dei blei flytta innomhus.

Då museet, etter mange års kamp, gradvis kom på plass, blei det Noregs aller best besøkte, og det skulle raskt bli for lite.

Trengselen rundt skipa blei ei alvorleg sikkerheitsutfordring, og den var også avgrensande for opplevinga av dei unike skipa.

Den enorme populariteten overgjekk arkitekt Arnstein Arneberg sine vidløftige spådommar på 1920-talet, då han teikna huset for 40.000 årlege besøkande. Nær 600.000 menneske gjesta Vikingskipshuset i 2019. I 70 år hadde museet vore for lite.

Arkitektkonkurransen

Hundre år etter at Arnstein Arneberg vant arkitektkonkurransen blei det i 2015 lyst ut konkurranse om å teikne nytt vikingmuseum. Og 111 bidrag kom inn.

Det danske arkitektkontoret AART Architects hadde teikna ein sirkelforma bygning som batt saman to av fløyene i det eksisterande korsforma museet. Den gamle bygningen, som er freda, skulle bli renovert og få ein framståande plass i det nye museumsanlegget med vestibyle, auditorium, museumsbutikk og introduksjon til utstillinga.

Det nye bygget omslutta eit indre gardsrom og amfi. Romma for skipa var store kvelvkonstruksjonar som skulle få skipa til å skine. Det sirkelforma nybygget skapte ei fullverdig utstillingsløype, som enda med publikumskafé og museumsbutikk. Skuleklassar hadde også fått eit eige aktivitetsområde.

Arkitektkontoret hadde tilsynelatande tenkt på alt. Dei hadde planar for korleis ein skulle handtere éin million årlege museumsgjester. Og sidan den nye delen av museet var ei forlenging av det gamle museet, ville det gjere transportetappen for skipa til den nye utstillingsplassen så kort som mogleg.

Det danske bidraget begeistra Glørstad og resten av juryen så mykje at det gjekk heilt til topps i konkurransen.

Men vegen frå teiknebrettet og ut i livet skulle bli lengre og meir humpete enn mange hadde håpa.

Tida var overmoden

Glørstad sine fire første år i direktørstolen hadde nesten berre dreidd seg om nytt vikingmuseum og om å få det inn på statsbudsjettet. Nå var det på høg tid.

Arkitekturen var spikra, og forprosjektet var kvalitetssikra. Så godt som alt var klart til å sette spaden i jorda. Det som mangla, var pengane.

Trass velmeinte råd om ikkje å ta sigeren på forskot, var skuffelsen likevel stor då det ikkje kom eit raudt øre på statsbudsjettet for 2019. Det hadde då gått sju år sidan den internasjonale ekspertgruppa ropa varsku om fleire av verdas viktigaste vikingskattar.

Tidspunktet for regjeringas nedprioritering var oppsiktsvekkande. Nye sprekkar i både Osebergskipet og Gokstadskipet var nyleg oppdaga. På Gokstadskipet hadde deler av skroget begynt å sige, og seks nye støtter blei montert for å avverje total kollaps.

Tida var overmoden for eit nytt museum, likevel kom ikkje pengane.

«Skandale», «sjokk» og «skuffelse» var ord som blei brukt om budsjettet.

Ei rekke norske kulturvernorganisasjonar nominerte vikingskipa til organisasjonen Europa Nostra si lite ærefulle liste «Kulturminnevernets wall of shame» og arrangerte demonstrasjon utanfor Vikingskipshuset i Oslo.

Nyheita om Noreg si behandling av vikingskipa nådde også langt utanfor landegrensene.

BBC-journalist Matt Pickles kom til Noreg for å lage reportasje.

– Vikingane og vikingtida er ein del av vår felles europeiske historie og kultur, og difor også britisk historie. Kvar ein trussel mot nokre av verdas best bevarte eksemplar av vikingskip er ei stor sak for oss, sa Pickles.

Kinas største nyheitsbyrå, Xinhua, kom også for å rapportere heim om Noreg sin måte å handtere vikingskipa.

– At Noreg har så verdifulle gjenstandar, som styresmaktene ikkje har vilje eller råd til å ta vare på, vil sjokkere lesarane og sjåarane våre, meinte den kinesiske journalisten Liang Youchang.

Budsjett-nedturen fekk Glørstad til å brette opp ermene.

– Det var så klart frustrerande. Men i staden for å bli irritert, blei eg endå meir kampklar. Og lysta blei desto sterkare til å tydeleggjere for politikarane at dette var noko dei måtte prioritere.

Frå siger til vakling

Eit kontinuerleg trykk opp mot media og regjering måtte til for å halde saka varm fram mot budsjettet for 2020.

Og innsatsen skulle vise seg å gje resultat.

Forskings- og høgare utdanningsminister Iselin Nybø (V) kunne endeleg komme med ei gladmelding. Regjeringa gav klarsignal til bygging av nytt vikingtidsmuseum, som skulle stå ferdig i 2025, med ei bevillingsramme på 2,1 milliardar kroner.

– Eg trur eg sa i talen at eg antakeleg var Noregs lykkelegaste mann akkurat då. Det var ein historisk dag, seier Glørstad.

Omsider skulle skipa og oldtidsgjenstandane få forsvarlege bevaringsforhold. Publikum kunne glede seg til eit museum i verdsklasse. Og forskarar kunne sjå fram til laboratorium og verkstadar med plass til konservering og forsking på vikinggjenstandar.

Den britiske eksperten på vikingtida i Skandinavia, Neil Stuppel Price, for tida professor ved Uppsala universitet i Sverige, var oppglødd over planane for det norske vikingtidsmuseet.

– Det er inga overdriving å seie at forskingsmiljøet var lamslått av begeistring.

Stuppel Price var spesielt entusiastisk til planane om å skape eit nasjonalt senter for forsking på vikingtida.

– Det nye museet blei designa for å utnytte samlingane fullt ut, og skulle danne internasjonal tilgang til norsk kultur, som verkeleg ville ha vore i verdsklasse.

Trekte i naudbremsen

Men så skjedde det som ein nesten aldri kjem utanom: kostnadssmellen.

Høgare marknadsprisar som følgje av pandemien og kompleksiteten i prosjektet blei oppgitt som årsak til feilberekningar på éin milliard kroner.

Nye utrekningar frå byggherren Statsbygg viste ein prislapp på 3,14 milliardar, og ikkje 2,14 milliardar, som først anslått.

Regjeringa trekte i naudbremsen, og den nye forskings- og høgare utdanningsministeren, Ola Borten Moe, beordra kostnadskutt med éin milliard, altså halde seg innanfor opphavleg anslag.

Men eit slikt kutt ville få store konsekvensar, slo ein rapport fast. Eit så amputert budsjett ville ikkje vere nok til både å sikre gjenstandane òg sørge for god publikumstilgang, konkluderte Holte Consulting i rapporten bestilt av Kunnskapsdepartementet.

Glørstad blei uroleg for at denne vaklinga ville gå ut over sikkerheita til vikinggjenstandane.

Mange blei opprørte, og tusenvis signerte ein underskriftskampanje for vern av vikingskipa.

Ein månad seinare gav regjeringa delvis etter for presset. Dei bestemte seg for å gje 700 millionar meir til museet. Med denne ekstra-summen kunne bygging av museet la seg gjennomføre. Men framleis mangla 300 millionar for å fullføre prosjektet som planlagt.

Etter kvart som tida gjekk, vart det tydeleg at pengekrana var skrudd hardt igjen.

– Ei nedskalering av prosjektet var heilt nødvendig, sidan prosjektet låg an til å bli mykje dyrare enn det Stortinget hadde vedtatt, seier statssekretær Oddmund Løkensgard Hoel i dag.

Glørstad, og alle dei som hadde gledd seg til eit globalt leiande forskingssenter på vikingtida, måtte innsjå at det ikkje kom til å bli det museet dei hadde håpa på.

Ei nedskalering av prosjektet inneber at nær 4000 kvadratmeter vil bli levert som rålokale, deriblant 400 kvadratmeter med utstillingsareal. Store område i bygget vil dermed bli levert uferdig og utan overflatebehandling og infrastruktur.

Borte frå det opphavlege prosjektet er:

• alle laboratoria og verkstadane med publikumstilgang
• den planlagde restaureringa av det eksisterande museet
• auditorium, utandørs og innandørs aktivitetsområde for skuleelevar og område for skiftande utstillingar
• utandørs terrasse og amfi
• kontorlokale for tilsette

Museumsbutikk, restaurant og utandørs museumspark vil heller ikkje bli levert som planlagt. Og fullføring av det reduserte museet var nå forskyvd med eitt år, til april 2026.

Tilbake står utstillingssalane med vikingskipa, som endeleg får dei oppbevaringsforholda dei så sårt treng.

Men sjølv når det er snakk om vikingskip av dette kaliberet, så er museum meir enn eit utstillingsområde for gjenstandar.

Det meiner den britiske professoren Stuppel Price, som ser på dei siste kutta som eit stort problem.

– Dette skulle heilt klart bli det beste vikingmuseet i verda. Men mykje av det som gjorde det slik, er nå tilbake på teiknebrettet.

– Kostnadane ved å bygge det nye museet som opphavleg planlagt, er betydelege, men – for å seie det mildt – dette ville vore vel anvende pengar.

Professor i vikingtid og norrøn mellomalder på Island, Torfi Tulinius, meiner vikingskipa er av verdshistorisk betydning.

– Dei var ei stor teknisk nyvinning som påverka store deler av den europeiske historia. Å bevare eksisterande skip frå denne perioden er av stor betydning, og dei må visast under dei beste forhold, slik at flest mogleg får sjå dei.

Også i Danmark har dei følgt sagaen om det norske vikingskipsmuseet. Søren Michael Sindbæk, professor ved Aarhus universitet, meiner det burde vore eit punkt utan retur for desse planane.

– Skipa og tilhøyrande funn er absolutt førsteklasses verdsarv. Det verkar absurd og flautt at dei har hamna i ei slags tautrekking.

Areala i prosjektet, som blir levert som rålokale, blir bygd på ein måte som gjer at dei kan realiserast som opphavleg planlagt på eit seinare tidspunkt.

At det blir bygd utstillingssalar med optimale forhold for vikingskipa, gler Glørstad. Men at regjeringa ikkje finn pengar til å fullføre prosjektet dei har starta, ser han på som uforståeleg og frykteleg dårleg samfunnsøkonomisk butikk.

I staden for å fullføre prosjektet nå, spår han mange små prosjekt i framtida som vil kollidere med kvarandre. Totalkostnaden blir mest truleg mykje høgare på grunn av pris- og lønsvekst. Og museet må på ny stenge under ombygging.

Publikum vil gå glipp av skipa, og museet går glipp av inntening.

I februar i år sette Ola Borten Moe første spadetak i jorda på Bygdøy. Museet var planlagt å stå ferdig i april 2026. Men nyare planar antydar at museet ikkje vil opne før tidlegast sommaren 2027.

Då er det seks år sidan sist publikum kunne besøke vikingskipa, og 15 år sidan den internasjonale ekspertgruppa slo alarm om vikingskattane.

NRK sende desse spørsmåla til Kunnskapsdepartementet og den nyutnemnde statsråden, Sandra Borch:

• Kva tenker du om desse vala, om å ikkje fullfinansiere prosjektet, utifrå eit samfunnsøkonomisk perspektiv?
• I kva grad har regjeringa sett seg inn i kva konsekvensar det får at prosjektet ikkje blir fullfinansiert?
• Kva er bakgrunnen for denne politiske prioriteringa, at regjeringa ikkje fullfinansierer eit slikt kompleks, som ikkje berre er av stor betydning for folk i Noreg, men også for tilreisande frå heile verda?
• Korleis er regjeringa sine planar for vidare finansiering av komplekset? Kjem det meir pengar?
• Har ministeren besøkt byggeprosjektet etter at ho tiltredde?

Dette er svara vi fekk frå statssekretær Oddmund Løkensgard Hoel:

– Det blir nå bygd eit fantastisk Vikingtidsmuseum på Bygdøy som skal sikre nasjonalskattane våre for framtida – både vikingskip og andre skjøre gjenstandar frå vikingtida. Det nye museet vil bli ein flott møtestad for publikum frå heile verda, og vi sikrar nå komande generasjonar tilgang til kulturhistorisk kunnskap.

– Prosjektet låg an til å bli mykje dyrare enn det Stortinget hadde vedteke, difor var det nødvendig å skalere ned prosjektet noko. Regjeringa er oppteken av at vi bruker fellesskapet sine pengar best mogleg i ei krevjande økonomisk tid. Stortinget slutta seg til den nye kostnadsramma som er på nærare 4 milliardar kroner. Sjølv om det er gjort justeringar i prosjektet undervegs, er det samstundes tilrettelagt for å vidareutvikle museet på fleire område etter at det opnar.

– Seinast i førre veke var forskings- og høgare utdanningsminister Sandra Borch på byggeplassen saman med rektor på UiO. Vi ser fram til å få presentert det ferdige prosjektet.