Fann teikn på tilbakefall av kreft i blodprøve, lenge før pasienten fekk symtom

– Eg trur dette er mykje større enn det nokon av oss forstår, seier Therese Søiland stolt.

Ho snakkar om faren sitt gjennombrot innan kreftforskinga.

I pilotfunnet oppdaga forskarane kreft-DNA i to blodprøvar frå to pasientar, nesten eitt år før pasientane fekk teikn på tilbakefall.

Dette kan bety svært mykje for mange.

– Med å kunne oppdaga eit gryande tilbakefall i kroppen eitt år før me kan i dag, så er det mogleg å setja inn ny behandling som cellegift, målretta behandling og kanskje immunterapi i framtida. Sånn at det er verkeleg håp om at me kan få redde fleire brystkreftpasientar, forklarer Søiland.

Han gler seg over gjennombrotet, men vegen fram hit har vore lang, og tidvis brulagt med smerte.

Dette er historia om korleis Håvard har stått på for å få gjennomslag for forskinga si.

Men det er også ei mørkare historie om eit gen som på mange måtar har motivert han. Eit gen som har tatt livet av kvinner han er glad i. Eit gen som bur i hans eigen kropp, og som nå lever vidare i dottera hans Therese.

Kvinnelege klipper som forsvann

Håvard Søiland var berre 11 år då han første gong fekk oppleva kor brutal kreft kan vera.

Mora Gudrun Lise Dorthea Søiland døydde i 1973. Ho blei ikkje meir enn 51 år gamal. Eggstokkreft var truleg årsaka.

– Det var lammande å mista mor mi som 11-åring. Eg gjekk i ei tåke i to til tre år etterpå, fortel Søiland.

Men dette var berre starten.

Etter dette har han mista alle sine tre systrer. To av dei døydde av kreft.

Det er berre Håvard og broren Tor Henrik att frå syskenflokken på fem.

– Me hadde så nære og gode relasjonar i vår familie. Det blei ekstra tungt å mista systrene mine sidan eg er yngst. Og ikkje minst å sjå borna deira mista si mor, slik som eg hadde gjort, fortel han.

Det var med dette bakteppet Håvard ein dag for litt meir enn femten år sidan presenterte ein ide for ein kollega på Stavanger universitetssjukehus.

Han hadde gått med ideen lenge, og lufta han for ulike folk, men ingen hadde forstått kva han meinte. Med professor i molekylærbiologi, Emiel Janssen, var det annleis.

Ideen

– Eg var veldig positiv, men eg tenkte: «Herre mann, dette blir litt av eit prosjekt altså!», seier Janssen om første gong han fekk presentert hypotesen.

Men dersom det han sa stemde, kunne det redda liv.

Søiland meinte at det burde vera mogleg å oppdaga tilbakefall for brystkreftpasientar tidlegare enn i dag.

I staden for å leita på ulike røntgenundersøkingar, meinte han at ein mykje tidlegare kunne finna svar i blodet.

Janssen likte ideen, men visste at dette ville bety svært mykje jobb, og at det ville vera svært vanskeleg å finna svar på kva det i så fall var ein skulle leita etter i blodet.

Håvard Søiland ville trenga eit team av forskarar, kvinner som har hatt brystkreft og bøttevis av blodprøvar.

I tillegg, ein siste viktig ingrediens.

– Ein må ha ei eldsjel med motivasjon som står i botnen av eit slikt prosjekt, og dyttar det fram. Dyttar, dyttar og dyttar, heilt utan drahjelp, for det får du ikkje i starten, seier Janssen.

Men det skulle visa seg at Håvard Søiland var god på å dytta.

– Det er litt som ein jærbu ein gong sa då han kikka ut på jordet: «Her var det mykje stein å plukka ... Men, det må gjerast».

Det er slik bondesonen Søiland framleis ser på det, meir enn ti år seinare.

Dette var noko han måtte gjera.

Kampen hans mot brystkreft er personleg, og blir viktigare og viktigare for han for kvar dag som går.

Genet

For å seia meir om det må ein først forstå kvifor kvinnene rundt Håvard blei så hardt ramma av kreft.

På 90-talet blei det oppdaga mutasjonar i genet som fekk det vitskaplege namnet BRCA1. Mutasjonar i dette genet aukarmoglegheita for kvinner til å utvikla arveleg kreft i bryst og eggstokkar.

Det var ein slik mutasjon som hadde ramma familien Søiland.

Håvard Søiland, som allereie i 1984 var utdanna bioingeniør og som nå er professor innan bryst- og endokrin kirurgi, ville vita om han sjølv var berar av genfeilen. Grunnen var den tunge familiehistoria. Så han testa seg.

Svaret var ja, han hadde arva mutasjonen i BRCA1-genet.

Sidan Håvard er mann, utgjer genet liten fare for han, men han er berar.

For to år sidan testa også dottera seg. Svaret var tungt å bera.

Therese, som nå er 28 år, har også den same arvelege feilen i BRCA1-genet. Det betyr at ho har auka moglegheit for å få bryst- og eggstokkreft.

– At Therese har fått genet, er ufatteleg trist, seier Søiland.

Genmutasjonen som tok livet av mora og systrene til Håvard lever altså vidare i Therese.

I tillegg forgreiner det seg også i ein annan retning. Bror til Håvard, Tor Henrik, har også testa positivt for genfeilen. Og han har gitt det vidare til si dotter, Guro, som nå har operert bort brystvevet og fått protese. Dette for å redusera risikoen for å få kreft.

Sjølv trur Therese at alt dette er ein stor del av det som har drive, og framleis driv faren i forskingsprosjektet som han endeleg fekk stabla på føtene i 2010.

Eit forskingsprosjekt som tar sikte på at færre kvinner skal døy av kreft. Eller litt meir presist: Å betra langtidsoverlevinga for brystkreftpasientar.

– Eg har i alle fall innsett at det er sånn han er. Dette er hans lidenskap. Hans livsverk på ein måte.

Forskinga

Ideen til Søiland er ganske enkel.

Kvart år får rundt 3500 kvinner i Noreg brystkreft. Sjukdommen kan gi tilbakefall opp til 20 år etterpå.

Når ei kvinne får tilbakefall, blir det ikkje oppdaga før ein ny kreftsvulst enten gir syptom eller blir synleg synleg på ei røntgenundersøking.

Men allereie før den nye svulsten har fått danna seg, forklarer Søiland, vaknar små samlingar av kreftcellene i kroppen til live. Og når kreftcellene vaknar til live og byrjar å dela seg att, vil nokon av dei døy. Små DNA-bitar av desse hamnar då i blodet.

Dersom ein veit kva DNA-bitar det er snakk om, vil ein kunne finna dei med hjelp av ein blodprøve. Og dermed vil ein kunna setja inn ny behandling langt tidlegare enn det som er mogleg i dag.

Sjølv om prinsippet er greitt å forstå så er det inga lett oppgåve å finna ut kva ein skal leita etter i blodet.

Det visste Håvard allereie då han fekk ideen i 1997. Då var han lege og misjonær i Etiopia.

– Eg kikka opp på den mektige afrikanske stjernehimmelen. Milliardar av stjerner. Det å finna eit tilbakefall tidleg, er nok som å plukka ut ei stjerne i mylderet på himmelen, fortel Søiland.

Dette var etter systera Ruth nett hadde døydd etter to år med brystkreft.

– Eg var sorgtung, frustrert og sint på Gud, fortel han.

Likevel tenkte han at det måtte gå an. Det måtte vera mogleg å få til ei tidleg sporing av kreftceller hos dei som har overlevd behandling.

Han tok hypotesen med seg heim til Noreg. Etter at professor Emiel Janssen forstod kva han snakka om, byrja ballen å rulla.

I åtte år har nå forskarar ved Stavanger universitetssjukehus og Haukeland i Bergen tatt nye blodprøver av over tusen behandla brystkreftpasientar.

Ein annan kollega, Tone Hoel Lende, som er avdelingssjef og bryst- og endokrinkirurg, fekk laga eit laboratorium i naborommet til der pasientar blei diagnostisert og følgt opp.

Dermed var dei rigga for mange og hyppige blodprøvar.

Gjennombrotet

Kvar sjette månad har dei tatt blodprøvar, og i fryseboksane har dei nå 150.000 prøvar frå 1200 kvinner frå Rogaland og Vestland.

Og i 2019 kom det første store gjennombrotet.

To av kvinnene i prosjektet har fått tilbakefall, og forskarane har gjort analysar av blodprøvane til desse to.

Det viser seg at det fanst spor av kreft-DNA i blodprøvane deira som blei tatt før tilbakefallet blei oppdaga i den ordinære kontrollen. Blodet avslørte altså den gryande kreften seks til tolv månadar tidlegare enn ved ordinær kontroll.

– Dette ser veldig lovande ut, seier overlege Bjørnar Gilje, som er leiar for kreftavdelinga ved SUS og forskingsseksjonen der.

Han forklarer at dei har eit håp om at metoden vil bli ein del av oppfølginga i framtida.

For Håvard Søiland var dette ein stor siger. Gjennombrotet kom 22 år etter hypotesen blei forma.

Nå har dei identifisert ei av stjernene på den afrikanske himmelen.

Likevel har dei ein lang veg å gå, forklarer han.

– Brystkreft er ikkje lik for alle pasientar, den kan vera ulik for kvar enkelt kvinne som blir råka.

Derfor treng dei ikkje berre ein markør, dei treng eit batteri med mange tilsvarande markørar. Først då kan dette bli ein test for alle kvinner.

Og Søiland er sjølvsagt hundre prosent motivert.

– Me skal analysera alle pasientar i prosjektet som har fått tilbakefall for å finna ut kor robust dette aktuelle pilotfunn er, og om dette kan vidareutviklast til ein diagnostisk test i oppfølginga av brystkreftpasientar. Det vil da minst 10 nye år, kanskje meir.

Dottera

I eit vitskapleg perspektiv er kanskje ikkje ti år så mykje.

Men på heimebane er det ein del meir. For kreftgenet som har levd i familien til Håvard i generasjonar, er der ennå.

Etter Therese fekk vita at ho har arva det frå far sin, har ho fått mykje å tenka på.

– Eg har vore uheldig med at eg har dette genet, men sånn er livet. Det er tungt, men eg er heldig fordi eg har familie og ein kjærast som alle har vore veldig støttande, seier ho.

Ifølgje faren har ho ein auka risiko for å få brystkreft på 50 til 70 prosent med dette genet.

Dersom ho opererer bort heile brystvevet, samt eggstokkane, fell denne prosenten til fire prosent. Men då kan ho heller ikkje få barn.

– Eg klarer ikkje å sjå føre meg det å ikkje ha moglegheit til å få barn, ennå. Og det å bli fråteke ein moglegheit er alltid mykje verre enn å velja det vekk sjølv. Eg kjenner på at eg er nøydd til å ta eit val som ein på min alder eigentleg ikkje burde måtte ta.

Faren gir henne råd, og er tydeleg på kva han vil. Han meiner at første operasjon bør skje allereie innan fire år.

– Han tenker nok at han har gitt meg dette genet, og at han skal han fiksa det ved å gi råd og pusha meg til å ta operasjonen. Men han burde ikkje ha dårleg samvit. For ein kan ikkje gjera noko med dette. Og dei genane me har gjer oss jo til den me er, seier ho.

Ingen dato er sett på operasjonen, og Therese har ikkje tatt stilling til om ho vil prøve på å få barn før denne tid.

Ho forstår likevel kva som ligg bak faren sitt engasjement, og har stor respekt for drivkrafta han viser i krigen mot kreft.

Både når det gjeld henne, og når det handlar om forskingsprosjektet.

– Han snur det. Det dårlege samvitet som kanskje ligg litt i botn, det snur han til aksjon og noko positivt.