Krig og korona har gjort vanlege folk til prepparar. Men samstundes som småbarnsmødrer stablar makrell i tomat til taket, har nasjonen ennå ikkje funne sin indre dommedagspreppar.
Folk hamstrar beredskapshermetikk frå kjøpesenter som dekkjer Noregs beste matjord.
Trass årevis med protestar forsvinn matjorda vår fordi nokon heller vil ha kjøpesenter og byggjefelt enn korn og kålrabi. Tett by og ope omland har fungert i ein perfekt symbiose i tusenvis av år – og det kan redda matberedskapen.
På Jæren, eit av Noregs største matfat, ligg anonyme Bryne. Førre veke stod slaget om 200 dekar matjord skulle byggjast ut med næringsbygg. Då NRK nyleg var på Bryne, skulle staden illustrera påstanden om at «byene truer den beste matjorda». Det er ofte der folk ser når dei lurer på kven som har skulda for at 8000 dekar matjord blir bygt ned kvart år.
«Befolkningsvekst i Trondheim, Stavanger, Oslo, Bergen, Sandnes, Fredrikstad, Sarpsborg og Drammen har bidratt i stor grad til nedbygginga,» skreiv NRK i artikkelen, basert på funn frå Norsk institutt for bioøkonomi. Det er feil.
Problemet er skrudd arealpolitikk som sløser kvadratmetrar. Noregs beste matjord ligg under trafikkmaskinar, kjøpesenter, stormarknad og terminalar. Nokre av desse funksjonane er avgjerande for at byen og Noreg fungerer. Andre er pølsevev.
Horisontale butikkboksar med like store parkeringsplassar, laga for billege varer i stort kvanta, har invadert utkanten. Denne detaljhandelen krev billeg, flat mark utan å gi noko tilbake – utanom hermetikk på tilbod. Dessutan overtyder denne arealpolitikken oss om at omlandet treng store byggjefelt med tuja og dobbel parkering.
Må det vera slik?
Bli med til Bjørvika i Oslo, spekka av nye, glinsande bygg. Som byplanleggjar er det lett å forstå kritikken av det sterile. På den eine sida står mennesket av kjøt, blod og sveitte i sterk kontrast til bymiljøet. Det er utfordrande å møta dei desinfiserte flatene utan å sitera diktaren Sigbjørn Obstfelder (1866–1900), han som hadde «kommet paa en feil klode».
På andre sida er Barcode og Bjørvika faktisk meir enn lange skuggar av kald kapitalisme. At Oslo veks oppover, og ikkje utover, er ein berekraftig måte å handtera befolkningsvekst. Derfor er kompakt byutvikling ei viktig side av norsk matberedskap.
«Hvis man tegner en ring på én kilometer rundt alle byer og tettsteder i Norge, så viser det seg at en fjerdedel av jordbruksarealet ligger innenfor ringen,» skriv NRK i artikkelen.
Bynært jordbruk har forsynt byen med mat sidan persarane fann opp bystruktur for nokre tusen år sidan. Byane, som blei sentrum for handel og økonomisk utvikling, blei etablert nær god matjord og infrastruktur. Bøndene forsynte byen med korn og kålrabi – og torget låg i grei kjerreavstand frå gardane.
Så erstatta bilen kjerra.
Bilen kunne effektivt knytt større område saman. At bilen la til rette for større avstandar, gjorde noko med byane våre. Idealet var funksjonsdelte areal. Store flater med bustader, næring og handel blei plassert i utkanten.
Handelen endra seg, så torget blei bytt ut med nærsenter. Dei vaks seg til store, bilbaserte kjøpesenter med matjord under. Det har utarma norske bysentrum.
Noreg har størst kjøpesenterareal per innbyggjar i Europa, samstundes som at tomme butikkvindauge i sentrum ser bebreidande på folk som går forbi. For det er jo ikkje der me handlar når me skal preppa for dommedag. Beredskapshermetikk tar me frå kjøpesenteret sine store kvanta.
Nå ser me konsekvensane av å outsourca så mykje matproduksjon, basert på at andre kontinent sender naudsynt næring.
Eit eksempel er C-vitamin. Sidan me får appelsinar frå Spania, verkar den C-vitamintette kålrabien kjedeleg. Men appelsinane er del av eit sårbart, globalt leveransesystem. Skulle eit ledd få trøbbel, har me eit vitaminproblem.
Nå som Europas største kornleverandør er invadert, har beredskapsbekymringa spreidd seg frå smale miljø med dreads. Den har også nådd Bryne.
Sist veke redda kommunestyret i Time 200 dekar matjord. Det overraskande vedtaket er resultat av den grufulle krigen i Ukraina. Ikkje alle er glade for det. «Dette er trist for næringslivet og regionsenteret Bryne. Her kunne me lagt til rette for ny næring», seier ordførar Andreas Vollsund (H) til NRK.
Dersom Bryne fryktar for eigen eksistens, finst andre løysingar enn det flate og opne. At Bryne verkeleg treng så store mellomrom for å klara seg framover, er ikkje noka naturlov. Ein skulle ikkje tru at det er radikalt, men å fortetta dei enorme områda som allereie er utbygde, er altså mogleg.
Dette reddar både Noreg og Bryne på lang sikt. Gode byar og tettstader har ei ytre grense, der omlandet slepp boksar og betong.
At det kontinentale matfatet verkar langt unna, er fordi me først nå forstår kor dyrebart korn og kålrabi er. Angsten er reell. Me har ikkje råd til å mista meir matjord. Sjølv om nokon nå eksperimenterer med vertikalt, innandørs landbruk, trengst også det tradisjonelle for å sikra nok mat til oss og verda.
Nå har Time kommune tatt nasjonalt ansvar for norsk dommedagsprepping.
Bryne er ikkje Oslo, men Bjørvika viser poenget med den tette byen: Kunsten å kna folk, fe og forretning inn på eit avgrensa område – til beste for både by og beredskap.
Les også:
