Flammande farvel

– Det er nostalgisk. Me har jo vore med på mykje saman, veit du, seier den verdskjende pianisten.

Han er kledd slik pianistar plar. Svart slips, stiv snipp, mørk stram dress.

Hadde me ikkje visst betre, kunne han ha vore på veg til ei gravferd. På sett og vis er han jo det.

– Men eg kjem ikkje til å grina, altså. Eg trur ikkje det, seier han, medan han stålset seg for den spesielle oppgåva.

Ei fyrstikk vert tent. Snart er det forbi. Kompaniskapet mellom den ekstraordinære musikaren og det heilt ordinære klaveret. Dei har vore i lag på dei høgste tindane, og nede på djupet. Dei har utfordra grensene for kva dei trudde dei kunne gjera.

Når den verdskjende pianisten set seg ned på pianokrakken, på ein open og tom parkeringsplass i den nest største byen i Noreg, sleikar flammane allereie opp frå det gamle instrumentet.

I ein liten tysk by som ikkje lenger finst

Ein vårdag i 1908, nærmare bestemt 5. mars, i den tyske industribyen Barmen: Eit flygel vart pakka og gjort klart for avreise på den eldste pianofabrikken i verda. Ikkje noko stort og prangande konsertflygel, men eit lite salongflygel. Bygd for intim klimpring i møblerte heimar. Like over tangentane, stempla med svarte fontar på gyllen bakgrunn, stod nummeret som gjer at me kan følgja det vesle flygelet: IBACH 55834.

Den første reisa gjekk austover, via Berlin, mot Posen, som den gongen låg i Tyskland. Prisen var 1750 mark.

Først 98 år seinare, i 2006, møter me igjen det same flygelet. Denne gongen i ein heilt annan del av Europa. I ein hotell-lobby på Bryggen i Bergen. Plassen som i det tyske flygelet sin barndom vart kalla Tyskebryggen. Kva flygelet har vore med på i mellomtida kan me berre fantasera om. Storleiken på klaveret gjer at me kan anta at det neppe har fått oppleva dei store konsertsalane. Meir truleg at det har stått i eit mindre forsamlingslokale, ein privat heim eller kanskje på ein kontinental kafé.

På eit eller anna tidspunkt vart iallfall flygelet tatt med på ei reise mot nord. Kor vegen gjekk, eller kva omvegar som vart tatt, veit me ikkje.

Mykje hadde skjedd sidan flygelet, flunkande nytt og blankpolert, la ut på den første reisa. Europa var òg eit anna og hadde vorte herja av to verdskrigar. Barmen, byen der pianomakaren laga det vesle klaveret, hadde vorte slukt av nabobyen, og heiter i dag Wuppertal. Posen hadde vorte til Poznan, og er i dag ein sjølvsagt del av Polen. Det vesle flygelet hadde vorte ribba for stoltheit, ære, strenger og tangentar. Der innmaten hadde vore, stod no eit moderne elektronisk keyboard. For ein nedtur, sjølv for eit heilt vanleg flygel, å verta sett til å lira av seg preglaus elektronisk lobbymusikk i ein søvnig hotell-lobby i ein utpost av Europa.

På kanten av stupet

Det var no den kjende pianisten kom inn i biletet. Sommaren 2007 skulle han spela verket som Edvard Grieg aldri spelte offentleg: Ballade i g-moll, og NRK skulle dokumentera prosessen. Programskaparane i NRK hadde fått med pianisten på at den store finalen skulle skje på toppen av fjellet Rossnos i Odda. I jakta på eit flygel som var eigna til jobben, kom NRK over det ribba klaveret i hotell-lobbyen.

Ved ein pianoverkstad i Bergen sentrum, fekk flygelet sjela tilbake. Originalt akustisk klaviatur vart sett tilbake i det gamle skroget. På sine eldre dagar skulle det vesle flygelet få skina. Ja faktisk ruva.

Uansett kva klaveret hadde vore med på tidlegare i livet, tør me vedda på at det som no følgde skulle verta av det meir eksotiske. Heilt inst i Hardangerfjorden, der nasjonalromantikken kolliderer med industrisamfunnet, vart det då 99 år gamle flygelet løfta ut av ein lastebil.

Eit helikopter kom til. Stroppar vart festa. Høgt der oppe, 1401 meter over Odda, smelteverka og den blå Sørfjorden, stod stjernepianisten klar til å ta i mot. Kledd i mørk dress, slik det høvar seg for ein pianist av eit slikt format.

Dei små hjula, laga for å stå på eikeparkett og orientalske teppe, vart balansert på steinar og skiferheller av hardangersk granitt. Heilt utpå kanten, over den loddrette fjellveggen og ura som luta ned mot fjorden langt der nede.

Så sette pianisten seg til rette. Han hadde brukt lang tid på å manna seg opp til oppgåva. Spelte stykket som vart for nært og personleg for den store komponisten. TV-sjåarane fekk sjå og høyra at Ballade i g-moll runga ut over det spektakulære landskapet. Med Folgefonna, fjellheimen og den blå fjorden som publikum.

Bileta av det vesle flygelet og den store pianisten oppe på fjellet gjekk verda rundt. Kanskje sette nokon seg til rette i bydelen Barmen i Wuppertal med den tyske storavisa Die Zeit, og las om flygelet som i starten av det førre hundreåret hadde rulla ut av portane på pianofabrikken i byen. Det var ikkje berre der dei las. I Finland, Nederland, ja, i Storbritannia og store delar av Europa sperra avislesarane auga opp då dei såg flygelet oppe på fjellet.

Flygelet hadde gjort jobben sin. Som ein rekvisitt i porteføljen til den kjende pianisten, og nokre programskaparar i NRK. Då helikopteret kom tilbake, og heiste det vesle flygelet opp i lufta att, kom nokon på ein grotesk spøk.

«Kva om me berre dumpar pianoet i fjorden?»

«Alt for mykje papirarbeid», brumma piloten.

Det vart med tanken. Men me nemner det likevel, som eit frampeik på kva flygelet hadde i vente.

Å drepa eit piano

Kunstnarar lever av å sprenga grenser, men for den verdskjende pianisten fanst det grenser. Kunne han vera med på å øydeleggja eit instrument? Han som levde av å finna den perfekte kjemien mellom pianofingrar, svarte og kvite tangentar, strenger, rytme og klang? Prøvde å få instrumentet til å verta som ein del av kroppen. Tanken var forstyrrande. Kva var det han hadde rota seg borti no?

Pianisten hadde innleia eit samarbeid med ein sørafrikansk kunstnar. Ein som levde av å sjokkera og å provosera i spennet mellom videokunst og gatekunst. Ideen var klar: Drep pianoet. Dei skulle ta livet av flygelet, medan pianisten sat på pianokrakken og pressa ut dei siste tonane. Henging og skyting hadde vorte vurdert, men forkasta. Valet fall på drukning.

Høgt over Laksevåg i Bergen. I ein tynn stropp ein dag i mars 2009. Denne gongen dinglande frå ein heisekran. Kameraten vår, det vesle flygelet, vart firt ned i den monumentale tørrdokken av stein og stål.

Langt der oppe stod arbeidskarane ved verftet med hjelmar, brødskiver i matpapir og kaffikoppar og lurte på kva som skjedde. Det var ikkje noko vanleg skrog som vart senka ned i dokken. Men eit heilt vanleg flygel bygd i ein liten nedlagt tysk by, for over hundre år sidan. Med stroppar vart det lenka fast til betongen, langt der nede i tørrdokken.

Slusene vart opna. Puddefjorden fløymde inn. Pianisten sette seg ned. Spelte Mussorgsky-verket "Bilete frå ei utstilling", akkompagnert av dei skummande vassmassane som berre steig og steig.

Eit utal kamera montert av den sørafrikanske kunstnaren, fanga bølgjene av vatn, som sakte, men sikkert, steig oppover dei spinkle flygelbeina.

Då alt håp var ute, vart stjernepianisten redda på land. Men vatnet stoppa ikkje. Det vesle flygelet vart mindre og mindre synleg. Meir og meir omgitt av vatnet. Som eit punktum finale, al fine, losna pinnen som heldt loket over flygelkassen oppe. Loket som hadde ruva som ei haifinne over vatnet klappa saman, og flygelet forsvann i ein kvit skumtopp.

Ropet frå den sørafrikanske gatekunstnaren runga over heile Laksevåg:

«Døy! Døy!»

Kunstnarane hadde fått sitt. Dei var retteleg nøgde med det dei hadde utretta. Eit heilt vanleg flygel stod lenka fast på botnen av dokken.

Ein dykkar fekk jobben med å fri det aldrande flygelet frå lenkene. Men då: Kanskje ikkje som eit mirakel, men likevel med visse bibelske undertonar, fekk flygelet oppdrift. Steig opp mot lyset som pressa seg gjennom det låge skydekket over Puddefjorden. Som ein dupp, akkurat i det laksen greier å fri seg frå kroken, braut flygelet vasskorpa.

Sjølv om flygelet aldri vart det same, ville det ikkje gje slepp. Det modige vesle flygelet hadde ikkje fått gjennomgå for siste gong.

Gøymd vekk på eit lager

Pianisten og gatekunstnaren var heller ikkje ferdige med flygelet. Prosjektet deira gjekk ut på å bruka filmane av det drukna flygelet, som eit visuelt element i ein konsertturne. Vasstrekt og medtatt, vart det på ny plassert i ein lastebil. Denne gongen bar det sørover, mot Risør og kammermusikkfesten i sørlandsbyen, der urpremieren skulle vera.

På bryggekanten i sørlandsbyen ein varm junidag i 2009, med bølgjeskvulpet i bakgrunnen, gjekk gatekunstnaren laus på flygelet. Med sprayboksen, vart den ein gong så blankpolerte svarte overflata spraya i nyansane mellom kvitt og svart.

Pianisten reiste verda rundt. Spelte "Bilete frå ei utstilling", medan opptaka av flygelet som vart drukna, vart vist i bakgrunnen.

Mange hadde vorte glade i det vesle flygelet. Nokon hadde til og med gitt det namnet Herr Klaver. Men kven har bruk for eit mishandla og plaga klaver? Vatn, fjelluft og spraymåling gjer noko med eit instrument av tre og metall. Medan målinga på tangentane flassa av, den blankpolerte kroppen vart mattare og mattare, vart flygelet plassert på eit lager.

Flammande farvel

Først denne hausten fekk nokon auge på det heilt ordinære klaveret igjen. Lageret til den norske kringkastinga skulle tømmast. På høgkant, surra saman med stroppar hadde flygelet stått og samla støv. No var det ingen som hadde bruk for det vesle flygelet.

Pianisten og programskaparane ville likevel gje det heilt vanlege flygelet, som hadde vore med på så mykje uvanleg, ein siste gest.

Me er tilbake på parkeringsplassen i den nest største byen i Noreg. Ei fyrstikk som vert kveikt. På ein stor parkeringsplass, litt sør for Bergen sentrum, står det heilt vanlege flygelet omgitt av røyk. Flammane står opp av flygelkassen.

Den eineståande pianisten kjem berande på pianokrakken. Set seg ned. Tek sats. Resolutt flyt fingrande rundt på det sprokne klaviaturet. Tru kva han tenkjer? Streifar tankane innom ein fjelltopp i Hardanger og synet av isbreen, eller flaumande vatn i ein industriell tørrdokk? Eller er han rett og slett så konsentrert om arbeidet han utfører, at han slettes ikkje let seg vippa av pinnen av emosjonelt tankespinn? Eller tenkjer han berre på at dei dyre pianofingrane ikkje må komma i nærkontakt med flammane som sleikjer oppetter loket på flygelet. Venskapen mellom flygelet og artisten sluttar slik det starta. Med Grieg. Denne gongen frå det siste av komponisten sine lyriske stykke: «Forbi».

Flammane og røyken gjer at me ikkje kan sjå om det er ei tåre i augekroken til pianisten. Når røyken vert for kraftig, og varmen vert for påtrengjande, trekkjer han dei verdskjende og dyrebare fingrane til seg, reiser seg og går forbi det vesle flygelet for siste gong.

Snart har flammane tatt fullstendig overhand. Med eit dunk, deisar loket att. Snart gjev dei elegante beina etter. Ti år etter at bileta av det vesle flygelet, på toppen av fjellet, gjekk verda rundt. 109 år etter at eit lite, men elegant salongflygel med gullbokstavar rulla ut frå ein tysk by som ikkje finst lenger, er alt forbi.

Livsløgna

Kanskje har du har stilt deg spørsmålet? Korleis kunne lyden frå det vesle flygelet runga så majestetisk i den norsk fjellheimen? Korleis greidde eit så gammalt flygel å halda på den vakre klangen, etter å ha vorte drukna i ein tørrdokk?

Det er ikkje fint å snakka stygt om dei som ikkje er blant oss, men sanninga må fram: Det var ikkje dei vakre tonane, men snarare dei klassiske linjene, dei aristokratiske gullbokstavane og det faktumet at det vesle flygelet faktisk var så lite at det fekk plass i ein lastebil, som førte flygelet vårt saman med sjølvaste Leif Ove Andsnes. Det vesle flygelet vart utelukkande plukka ut grunna reint estetiske kvalitetar.

Faktisk, var det ikkje lyden av det vesle flygelet TV-sjåarane fekk høyra. Det var heilt andre flygel, større, dyrare og finare, Andsnes gjorde lydinnspelingane på. For det vesle flygelet lèt slettes ikkje særleg bra. Faktisk langt under snittet, om me skal vera ærlege. Og ærlege bør ein jo vera. Det vesle flygelet var, det ein på TV-språket kallar eit playbackflygel.

Om du ser på videoen under, og skrur lyden på, får du høyra korleis flygelet eigentleg høyrdest ut der oppe på fjelltoppen over Sørfjorden i Hardanger ti år tidlegare. Tonane som gjekk verda rundt var berre juks og fanteri. Men du vil òg sjå at dei faktisk hadde det veldig fint i lag, det heilt vanlege gamle flygelet og den eineståande pianisten.