Tek opp eldgamal tradisjon for å redda feiloppussa kyrkjer 

Marmoren er synleg som kvite årer i fjellveggen i Mosterhamn på Bømlo i Sunnhordland.

Regionen var kalksentrum på Vestlandet i fleire hundre år frå mellomalderen.

Men midt på 1900-talet sa det stopp.

Kalkindustrien var død.

Men no skrik mellomalderkyrkjer i stein etter denne råvara.

Løysinga kan ligga midt i eit marmorbrot i Mosterhamn.

Nyleg blei ein tru kopi av ein omn frå mellomalder testa her. Den første av sitt slag på Vestlandet i nyare tid.

Omnen held rundt 1200 grader, og må matast med ved heile tida.

Oppå omnen ligg 13 tonn Moster-marmor som skal brennast dag og natt i 3-4 døgn.

Resultatet er kalk laga på tradisjonell måte. Ei mangelvare i Noreg i dag.

Ein liknande omn blei sett opp på Helgøya i Ringsaker i fjor, men elles er kalk laga på denne måten ei mangelvare.

– Me treng slik kalk til å restaurera kyrkjene med. Utvalet i dag er for dårleg til å få gode resultat, seier geoarkeolog Per Storemyr.

Han jobbar i konsulentselskapet Fabrica, og har vore med på å bygga kalkomnen på Moster. Målet er at kalken skal brukast til restaurering av kyrkjer på heile Vestlandet.

Vedlikehaldsetterslep på rundt 1,5 milliardar

Dei 158 mellomalderkyrkjene i stein i Noreg blei bygde med tradisjonskalk for fleire hundre år sidan. I nyare tid har oppussing med blant anna ulike sementblandingar gitt skadar på fleire.

– Feil bruk av materiale er ei av hovudårsakene til fuktproblem i kyrkjene i dag, seier spesialrådgivar Hanne Moltubakk Kampton i KA, Arbeidsgivarorganisasjon for kyrkjelege verksemder.

Dei siste fem åra har den generelle tilstanden til kyrkjene blitt dårlegare, viser ein tilstandsrapport KA kom med i fjor. Heile 45 prosent av kyrkjene melder om mindre bra eller dårleg tilstand på ytterveggane.

– Multiconsult har anslått vedlikehaldsetterslepet på mellomalderkyrkjene i stein til 1,4 - 1,6 milliardar kroner basert på kyrkjekontrollen og tilstandsanalysar. Summen omfattar ikkje behov knytte til interiør og inventar, eller brannsikring.

Moster-kalken allereie i bruk

Eit steinkast frå kalkomnen i Mosterhamn, ligg Moster gamle kyrkje. Ei av dei eldste kyrkjene i landet, bygd for rundt 900 år sidan av kalk.

Og trass i at ho ligg midt i marmoråra i vest, er også den blitt pussa opp av andre materiale enn tradisjonskalk. For rundt 15 år sidan fekk den eine veggen ny fasade.

– Dette er eit fransk produkt. Det er jo litt spesielt. Her sit me midt i marmor-land. og så tek ein inn eit fransk produkt til å bruka på kyrkja, seier Per Stormyr.

Om to år er det riksjubileum på Moster, for å markera at det er 1000 år sidan kristenretten blei innført i Noreg. Innan dess skal kyrkja restaurerast, blant anna med lokalprodusert kalk.

Men kalken frå Moster er allereie teken i bruk andre stader.

Dette er Hesby kyrkje på Finnøy i Stavanger. Ei mellomalderkyrkje, truleg bygd med kalk frå Moster på 1200-talet.

Oppussing med sement har vore øydeleggande. Den er for tett og hard, og fukt fører til skadar.

No blir fugene bygde opp igjen med kalk frå omnen i Mosterhamn. Den er lik kalken som blei brukt i mellomalderen

Lover milliardar til kyrkjene

– Det er kjempeviktig at me klarer å ta vare på desse kyrkjene, som betyr så mykje for mange, meiner trus- og livssynsminister Kjersti Toppe (Sp).

Denne veka var ho på Moster.

Stortinget og regjeringa har slått fast at alle mellomalderkyrkjene skal vera i god stand til tusenårsmarkeringa for slaget på Stiklestad i 2030.

Det skal brukast fleire milliardar kroner til vedlikehald av kyrkjer i åra som kjem, og Riksantikvaren er i gang med eit bevaringsprogram.

– Det er ei stor utfordring på mange måtar. Vedlikehaldsetterslepet er stort. Det er også ei utfordring å få fagfolk og kompetanse til å gjera dette restaureringsarbeidet. Det er ein unik kompetanse som trengst, påpeikar Toppe.

– Målet er at me kan produsera god kalk til mellomalderkyrkjer på heile Vestlandet, seier dagleg leiar Nina Meldahl Olsen i Moster amfi og kyrkjehistoriske senter.

Les også Ropstad snur – 900 år gammal kyrkje får ja