Døden på norsk jord

Utmagra og sjuke med klede som hang som filler rundt kroppen kom dei mange tusen krigsfangane ut av dei norske fangeleiarane i maidagane i 1945. Av i alt 100.000 fangar døydde 13.500 av dei. Dette er fleire døde enn det samla talet nordmenn som vart drepne under krigen, medrekna sjøfolka. NRK publiserer no fleire bilete som aldri tidlegare, eller i liten grad har vore viste offentleg før.

Dei fleste av krigsfangane døydde under forferdelege forhold med til dels grov vald før dei fekk ei kule i nakken. Verst var det i mange av leirane i Nord-Noreg, der rundt 13.000 krigsfangar vart sette til å bygge den 14 mil lange Nordlandsbanen frå Mo i Rana til Fauske.

Legerapport til å grine av

Ein av dei første legane som kom til fangeleiarane i Nord-Noreg i maidagane 1945 var Dag Fodstad. Han fann døde fangar i hopetal. I Bjørn Westlie si bok «Fangene som forsvann», om krigsfangane som bygde Nordlandsbanen, blir delar av Fodstad sin rapport frå 14. mai referert. Rapporten er ikkje til å misforstå:

«Dunderland fangeleir: 477 russere, derav 330 sjuke, 40 med tuberkulose, mange med ødem, 100 sterkt svekket og kan ikke gå. Mat utdeles annenhver dag».

«Storvollen fangeleir: 422 fanger, derav 300 sjuke, 23 med tuberkulose, ca. 30 døde etter 26. mars».

Kraftig underernæring og alvorlege sjukdomar var vanleg for austeuropeiske krigsfangar i Noreg.

Dei austeuropeiske krigsfangane budde svært trongt og kummerleg 18 bilder

Vart definert som «undermenneske»

Det var stor forskjell på korleis krigsfangane vart behandla frå leir til leir. Dei aller verste leirane hadde nordmenn frå Hirdvaktbataljonen og vaktmannskap frå tyske SS ansvar for.

– Den såkalla «Blodvegen» ved Rognan og leiren i Beisfjord ved Narvik var aller verst. Desse leirane bar preg av å vere reine utryddingsleirar, seier William Hakvaag ved Lofoten krigsminnemuseum.

Ifølgje den nazistiske ideologien som dei frykta SS-soldatane styrte etter, vart austeuropearane definerte som «undermenneske».

– I Beisfjord vart forholda så forferdeleg at det vart for gale sjølv for tyskarane. SS fekk ikkje lenger styre leiren, og fangane vart sende til ein annan leir. Då levde berre 180 av 950 mann, fortel Hakvaag.

I fangeleirane som vart styrte av Wehrmacht var det veldig varierande korleis fangane vart behandla.

– Det avgjerande var kor nazifisert vaktmannskapet og leiinga var, seier Hakvaag.

Mange hemndrap

Hakvaag fortel at dei som hadde samarbeidd med tyskarane i fangeleirane ofte vart utsette for grufulle hemnaksjonar. Ein episode frå Bjørnelva fangeleir på Saltfjellet like etter frigjeringa i mai 1945 viser korleis det kunne skje.

– Ein russisk krigsfange vart kasta på elva av landsmenn fordi dei meinte han hadde samarbeidd med tyskarane i leiren. Då norske soldatar greidde å få mannen på land igjen, hoppa ein russar fram med ein kniv og stakk landsmannen til døde. Sjølvjustis var ikkje uvanleg, seier Hakvaag.

Han legg til at den russiske drapsmannen vart sett fri då dei norske soldatane fekk vite at den avdøde fangen hadde samarbeidd med tyskarane.

Frykta angrep på Noreg

Det britiske kommandoraidet i Lofoten i mars 1941 og Måløyraidet i romjula same år kom som eit sjokk for Adolf Hitler. Han frykta at Noreg ville bli «krigens skjebneområde», noko som gjorde at utbyggingar i landet vårt fekk endå høgare prioritet. Den tyske diktatoren fekk behov for enorme mengder billeg arbeidskraft. Løysinga vart å hente inn 100.000 austeuropeiske krigsfangar.

I tillegg til å bygge jarnbane, vart fangane sette til å bygge vegar, flyplassar, forsvarsanlegg og fabrikkar. Mellom anna vart det bygd heilt ny veg i Finnmark (dagens E6).

Det vart bygd 20 nye flyplassar, eit utal forsvarsanlegg, arbeidet med bygging av aluminiumsfabrikkar i Årdal og på Sunndalsøra var i sluttfasen og kraftproduksjonen vart auka med 35 prosent i løpet av krigen.

Av krigsfangane kom 90.000 frå Sovjetunionen, 4.100 frå Jugoslavia, 2.600 frå Tyskland og 1.700 frå Polen. I alt kom dei frå 21 ulike land. I tillegg var det om lag 15.000 utanlandske sivile tvangsarbeidarar og 30.000 tvangsutskrivne sivile nordmenn.

– Ingen vart så brutalt behandla som jugoslavane. Første året i dei fem nordlegaste leirane nærma dødsrata seg 70 prosent. Det er på nivå med dei verste konsentrasjonsleirane, seier historieprofessor Hans Otto Frøland.

Krigsfangane var fordelte på nesten 500 fangeleirar kring om i Noreg. Om lag 75 000 heldt til frå Nord-Trøndelag og nordover.

Var «fiendar av folket»

Ifølgje tysk rasepolitikk tilhøyrde dei austeuropeiske krigsfangane ein mindreverdig rase. Dette resulterte i at mange vart svært dårleg behandla. Rømmingsforsøk kunne bli straffa med tortur, skyting eller henging. Av dei som omkom, døydde to tredelar i Nord-Noreg. Det finst 63 ulike gravstader for krigsfangar i Noreg.

Soldatar som hadde vore tekne til fange, vart sett ned på av det Stalin-regimet. Tilbake i heimlandet måtte dei gjennom harde forhøyr. Om lag halvparten av dei fekk ikkje kome heim, men vart i staden plasserte i ulike arbeidsleirar, gjerne i ugjestmilde Sibir.

Først i 1956, under president Nikita Khrusjtsjov vart dei tidlegare krigsfangane rehabiliterte. Dei vart ikkje lenger stempla som «fiendar av folket».