Friedel inviterte russarar til gards via fjernsyn – no er det nesten slutt på besøka

Den eine har budd ved den norsk-russiske grensa i omtrent 60 år. Den andre kom i fjor haust.

Friedel Hornemann Vonka i Jarfjord i Sør-Varanger knytte tidleg kontakt over grensa då den kalde krigen gjekk mot slutten.

I fjor haust starta Sanna Johnsen på ein folkehøgskole kor mange elevar fekk sitt første møte med Russland, russisk kultur og russarar.

Sanna kan sjå over til nabolandet på andre sida av Pasvikelva. Det er lite truleg at ho kan krysse grensa i løpet av året ved Pasvik folkehøgskole.

Fullt på tunet

– Ein gong kom det ein heil busslast til oss. Då fylte eg ei bøtte med mjølk og tok fram pappbeger. Så fekk alle eit beger med mjølk.

Friedel Vonka er pensjonert gardbrukar. I 1988 deltok ho i den første – og hittil einaste – fjernsynsbrua som NRK har arrangert.

Under den såkalla Murmansk-talen inviterte han til styrka kontakt over landegrensene i nord. Det var ein av grunnane til at NRK og sovjetisk fjernsyn kopla seg saman for å la «vanlege folk» snakke saman.

Garden Friedel Vonka og mannen dreiv den gongen ligg like ved grensa, og dei såg over til Sovjetunionen kvar dag.

Ho ville ha kontakt med dei som budde der. Dermed spurde ho dei som var i studioet Murmansk om dei ville besøke ho. Omtrent halve forsamlinga rakk opp handa.

I åra etterpå blei tunet titt og ofte fylt opp av sovjetiske – og seinare russiske – gjestar.

Interessante samtalar

Gjestane frå aust var mange og ulike.

– Det kom lærarar, ungar, offiserar, arbeidarar og mange andre. Dei var opptatt av korleis vi lever og korleis vi har det.

Gjestane trudde dei norske gardbrukarane var rike, reine millionærane. Difor blei dei overraska når Friedel og mannen klede seg i grøne kjeldressar frå Felleskjøpet og gjekk for å ta fjøsstellet.

– Dei trudde vi hadde drengar og budeier til å gjere slikt, smiler Friedel Vonka.

I dag bur ho og mannen i ein kårbustad nokre kilometer frå garden. Russarane fyller ikkje tunet lenger, og det siste året er det berre venninna Vera som vitjar Friedel.

– Ho har familie i både Russland og Noreg og er her ein månad i slengen, fortel Friedel og viser fram campingvogna kor Vera bur i under opphalda i Jarfjord.

– Her har vi hatt mange interessante samtalar.

Kan ikkje snakke om årsakene til krigen

Friedel og Vera kjem inn på mange tema i samtalane sine og snakkar om både kultur, historie, levekår og alt mogleg anna.

Vera, og andre russarar Friedel kjenner, er mot krigen i Ukraina.

– Dei synest det er trist, og dei forstår ikkje kvifor Putin beordra invasjon i Ukraina.

Friedel Vonka er ikkje i tvil om kor ansvaret for krigens skal plasserast.

– Det er leiaren deira, president Vladimir Putin, som er den stygge. Det er ingen tvil om det, seier ho og legg til:

– Eg trur ikkje at russarane er aggressive av seg. Tvert i mot; dei er svært vennlege, dei er sjenerøse, dei spanderer det siste brødet viss ein kjem på besøk, dei er utruleg gjestfrie. Eg har eit godt inntrykk av det russiske folket, seier ho – og legg tyngde på «folket».

Til trass for at Vera er mot krigen, og til trass for at veninnene kan snakke om det meste, er det likevel eitt tema som må ligge; årsaka til krigen.

– Vi er ikkje samde, på ingen måte. Difor snakkar vi ikkje om det.

Overfor NRK er ho ikkje like atterhalden. Ho meiner at den russiske presidenten er ein diktator.

– Eg samanliknar Putin med Hitler. Han er ein erobrar som vil legge land under seg. Han vil utvide riket sitt, slik at det blir dominant, slår ho fast.

Krigen i Ukraina

I fjor haust kom Sanna Johnsen til Pasvik Folkehøgskole. Stort lenger kan ho ikkje reise frå heimbyen Oslo innanfor fastlands-Noreg.

Folkehøgskolen var i si tid pioner i samarbeidet over den norsk-russiske grensa. Tidleg på 1990-talet hadde han eigen radio som formidla nyheiter på russisk.

Under kuppforsøket mot Mikhail Gorbatsjov i august 1991 formidla Radio Pasvik siste nytt til dei som budde i grensebyane Nikel og Zapoljarnyj – raskare enn informasjonen dei fekk via russisk radio og fjernsyn.

Fram til koronapandemien var det vanleg at elevane ved Pasvik folkehøgskole reiste til Russland i løpet av skoleåret. Russland hadde strenge koronarestriksjonar fram til sommaren 2022.

Det har heller ikkje vore aktuelt for å elevane å reise over grensa etter at Putin beordra fullskalainvasjonen i Ukraina i februar i fjor.

– Eg valde å komme til Pasvik for å utfordre meg sjølv, fortel Sanna.

Ho hadde krigen i Ukraina litt i tankane då ho kom til Pasvik. Den hadde ikkje starta då ho søkte.

– Då krigen var i gang, var det mage som meg om at eg skulle bu nær Russland. Eg tenkte likevel at det var trygt å reise til Pasvik så lenge eg kan lite på sikkerheitsnettet til skolen.

Heldig som bur i Noreg

Sanna er ikkje i tvil om at ho kan tilrå andre om å ta seg eit ved folkehøgskolen i Pasvik.

– Det er ei oppleving! Vi lærer masse om Russland, sjølv om vi ikkje reiser dit. Vi får vite mykje om naturen her, dyrelivet, om klimaet og korleis det er å bu ein stad kor det er skikkeleg kaldt om vinteren.

Sanna kjem til å ta dette året med meg vidare så lenge ho lever.

– Det er ikkje alle som får oppleve slikt – å vere så nær Russland og samstundes bu i Noreg.

Eitt minne om russarar har festa seg hos Sanna. Under Barents Pride møtte ho russiske deltakarar som hadde komme over grensa.

– Eg såg kor fin dei syntest det var å komme til ein stad kor dei fekk lov til å vere seg sjølve. Det får meg til å tenke at vi er veldig heldige som bur i Noreg.