70 år med formel 1 – over 50 har mista livet

Den verste tida var over. Dei uhyggelege dødstala frå 50- og 60-talet, då løpa var som ein konstant dødsrisiko for både førarar og publikum, var borte.

Spektakulære ulukker med lufteturar, krasj, kollbøtter, eksplosjonar og brannar, og bilhjul og vrakrestar inn mot publikum – dette var nesten normale ingrediensar i formel 1-sportens første to-tre tiår.

Førarane var heilt på det reine med at livet stod på spel kvar gong eit løp starta.

Så tok sporten grep. Bilane blei sikrare, banene også. Utstyret blei betre. Publikum blei plasserte bak solide gjerde.

Etter at Elio de Angelis omkom under testkøyring i 1986, gjekk det åtte år utan ei einaste dødsulukke – dobbelt så lenge som nokon gong før.

Så kom det som skulle bli den svartaste helga i formel 1s historie.

Tragediane på Imola

Helga i månadsskiftet april/mai i 1994 var VM-sirkuset kome til Imola-bana like utanfor ministaten San Marino midt i Italia. Ei bane som var i ferd med å få eit nokså dårleg rykte etter fleire stygge uhell dei siste åra.

Spesielt i den flate Tamburello-svingen, med humpete overflate, hadde mange køyrt ut.

Fredag 29. april er det trening. Det går gale for brasilianske Rubens Barrichello. Han kjem borti murkanten, bilen gjer eit langt hopp og landar opp ned.

Barrichello overlever mirakuløst den spektakulære luftferda og landinga. Han er medvitslaus i vraket og er i ferd med å bli kvelt av si eiga tunge. Men han får hjelp raskt, blir berga i tide og har berre mindre skader når han blir frakta til sjukehuset.

Ein av dei som styrtar til for å hjelpe, er landsmannen Ayrton Senna.

Ayrton Senna er den største profilen i formel 1-historia på den tid. Han har vunne VM tre gonger, og 41 av dei 161 løpa han har starta i. Men denne sesongen har han måtta bryte tre løp på rad før Imola.

Men dette er berre forsmaken.

Laurdag 30. april er det kvalifisering. Austerrikske Roland Ratzenberger køyrer av bana og skader fronten av bilen. Men han kjempar om ein gunstig startposisjon. Han held derfor fram løpet i staden for å køyre innom depotet for å få sjekka skaden.

Det skal vise seg å bli fatalt. På ei rett strekning i neste runde fell den skadde delen av og hamnar under bilen. Ratzenberger mister kontrollen, køyrer ut og dundrar i muren i 315 kilometer i timen. Han har store blødingar, og døyr på veg til sjukehuset.

For formel 1-sporten er dette eit stygt tilbakeslag. Arbeidet med tryggleik både på bilar og baner har lenge hatt førsteprioritet, og det har gitt gode resultat.

Søndag 1. mai blir VM-løpet likevel starta etter planen.

Det startar stygt: Finske Jyrki Juhani Järvilehto får problem i starten og blir påkøyrd bakfrå. Sju tilskodarar og ein politimann blir skadd av flygande bildelar.

Sju rundar seinare skjer det som er den svartaste augneblinken i formel 1-historia.

Ayrton Senna mister kontrollen i Tamburello-svingen og dundrar inn i autovernet. Granskinga viser at han rekk å bremse litt, men bilen har framleis ein fart på i 230 kilometer i timen når han går i muren. Smellen er så hard at bilen nesten sprett ut att i køyrebana.

Senna sit fast i vraket. Han lever når hjelpemannskapet får han ut av vraket og inn i ambulansehelikopteret, men døyr på sjukehuset i Bologna eit par timar etterpå.

I bilvraket finn redningsmannskapa eit austerriksk flagg. Det skulle Senna bruke til å heidre Ratzenberger under sigersseremonien.

Formel 1 er skaka. Slikt skal ikkje skje lenger. Og på toppen er det den aller største stjerna som er det siste dødsofferet.

70 år og 51 dødsulukker

VM i formel 1 feira 70-årsjubileum nyleg. 13. mai 1950 gjekk det aller første løpet på Silverstone-bana i England.

Drygt to år etterpå kom den første av i alt 51 dødsulukker. Britiske Cameron Earl omkom av hovudskadane han fekk i eit uhell under test av ein ny bil i Nuneaton i England.

På 50-talet var det ikkje eingong påbode med medisinsk personell og utstyr på banene. Det kom først etter 1960, då det internasjonale bilsportsforbundet (FIA) aksepterte at dei hadde tryggingsansvar for banene.

40 av dødsulykkene kom før 1980. Sidan tusenårsskiftet har det berre skjedd fem formel 1-ulykker med dødeleg utgang.

Dette er nokre av dei styggaste:

Tom Pryce, Storbritannia (27)

5. mars 1977 var det VM-løp i Sør-Afrika. Italienske Renzo Zorzis bil tok til å brenne heilt ute ved kanten av bana, berre eit par meter frå dei nærmaste tilskodarane. Løpsleiar Jansen Vuuren sprang over bana for å hjelpe.

Uheldigvis skjedde dette like bak ein bakketopp, ute av syne for førarane. Derfor køyrde Pryce rett på Vuuren, som blei knust. Men løpsleiaren hadde eit brannsløkkingsapparat i armane. Dette trefte Pryce i hovudet, og han omkom også momentant.

Ronnie Peterson, Sverige (34)

10. september 1978 gjekk det heilt gale på Monza-bana i Italia. Startaren gav grønt lys altfor tidleg, bilane lengst bak i startfeltet var framleis i rørsle for å finne sin plass. Dei gav gass då grønlyset kom, og det blei kaos. Altfor mange bilar pressa seg inn der bana blei smalare, og Petersons Lotus var ein av ni bilar innblanda i ein massekollisjon.

Peterson blei stygt skadd i beina, der han hadde ikkje mindre enn 27 brot. Det såg ikkje livstruande ut med det same. Men på sjukehuset oppdaga dei mange indre skadar på hjerne, nyrer og lunger, og Peterson døydde neste morgon.

Roger Williamson, Storbritannia (25)

29. juli var 1973 var Zandvoort-bana i Nederland vertskap for formel 1. Roger Williamson starta i sitt andre VM-løp, og hans ulykke starta truleg med ei punktering i åttande runde. I stor fart gjekk bilen rundt og tok fyr. Williamson blei ikkje skadd av hendinga, men sat fast under bilen.

Redningsmannskapa kom straks til, men var heilt utan utstyr som verna mot brannen, og kunne ikkje kome nær nok. David Purley, ein av førarane, stansa, hoppa ut av sin bil, tok eit brannsløkkingsapparat som han tømde mot den brennande bilen. Men det var for seint. Williamson døydde av oksygenmangel medan han sat fast under bilen.

Gilles Villeneuve, Canada (32)

8. mai 1982 køyrde Villeneuve den siste kvalifiseringsrunden på Zolder-bana i Belgia. I ein sving køyrde han på ein konkurrent bakfrå. Den kraftige kollisjonen sende Villeneuves Ferrari i ei over 100 meter langt luftferd før bilen landa med fronten først. Villeneuve blei slengd ut av vraket og ytterlegare 50 meter framover, framleis fastspent i setet.

Han var i live då legane kom til, berre sekund etterpå. Men på sjukehuset såg dei at Villeneuve hadde eit nakkebrot som legane ikkje kunne gjere noko med, og han døydde seint same kveld.

– Ingen rom for tårer

Etter det tragiske Imola-løpet i 1994 blei det jobba for å få bilane til å senke farten. Glatte dekk blei bytta ut med dekk med spor, og Grand Prix-banene er bygd om for å bli endå sikrare både for førarar og publikum.

Den franske føraren Francois Cevert sa til Sports Illustrated like før US Grand Prix i 1973 at «trass uhell og tragediar må sirkuset gå sin gang. Det er ingen rom for tårer».

Så omkom han sjølv under kvalifiseringa til løpet eit par dagar etterpå.

– Tryggingsmessig har dei siste tiåra vore ein suksess i formel 1, seier professor Sid Watkins, tidlegare både lege og tryggingspresident i formel 1.

Svingane på banene fekk nye profilar, gjerde og murane blei langt sikrare, og grus blei bytta ut med asfalt i inn- og utkøyringane til garasjane. Det var tiltak som blei sett i verk i åra etter Senna-ulykka.

Journalist Matthew Walthert fortel i nettstaden bleacherreport.com om då han sat på tribunen i Montreal under Canada Grand Prix i 2007. Han såg polske Robert Kubicka miste kontrollen over bilen, som enda som ein vrakhaug i murkanten.

Kubicka blei skadd, men ikkje verre enn at han var tilbake på bana få veker seinare.

– Vi trudde han var død. Det hadde han heilt sikkert vore 20 år tidlegare, skriv Walthert.

For lite frykt

Men tek all tryggleiken bort noko av spenninga ved formel 1? Blir det for kjedeleg? Den britiske føraren Anthony Davidson meiner det. Han overlevde sjølv eit stygt krasj i Le Mans i 2012, og var sikker på han skulle døy.

Men likevel meiner han at «the fear factor» – fryktfaktoren – kan vere i ferd med å bli for liten.

– Det er det som får folk til å følgje denne sporten. Det er farleg, og førarane burde vere heltar, seier han.

Han er skuffa over moderne formel 1-løp.

– I dag ser du bilar køyrer ut av bana og ingenting hender, meiner Davidson, og utdjupar:

– Til sikrare banene blir, til meir omsynslause blir førarane. Dei kjenner det som om bilane er megasikre, og treng derfor ikkje ta omsyn til konkurrentane.

Han får støtte av Clive Bowen, som er direktør på formel 1-bana i Thailand.

– Når førarane veit at det nesten ikkje får følgjer om dei kjem borti konkurrentane eller køyrer av bana, kan dei tru dei er usårbare, seier Bowen.