Den avgjerande augeblinken

8. oktober 2018: Stemninga er god i teselskapet i tårnhuset til Johanne Haveland på Nautøyna i Solund. Nokre spinkle solstrålar stikk inn gjennom dei store stoveglasa ved salongbordet, utanfor breier hav og holmar seg mykje lenger enn auget kan sjå. Inne fortel Jon Kvalvik den eine spinnville historien etter den andre.

Johanne ler, serverer te og småkaker og konverserer høfleg og muntert. Men det er ein elefant i rommet. For vi har kome til det vestlegaste bebudde punktet i landet i eit ærend. I år lagar vi program nummer 100 i serien, og til den episoden treng me ein stad med tydeleg profil.

Men Johanne har sagt klart og tydeleg nei til oss på telefonen. Ho har ikkje lyst til å vera med på noko tv-program, sa ho då me ringde ho for ei tid tilbake. Alle me har snakka med seier at Johanne er snill som dagen er lang, men bestemt.

Ho har magistergrad, var lærarinne og kan alt om grensesetjing. Eit nei er eit nei der i garden.

Men her sit me altså. Johanne, Jon, Noralv Pedersen som driv research og kjeldearbeid for programmet og meg. Programleiaren i «Der ingen skulle tru at nokon kunne bu».

Jon er 80 år, landets vestlegaste innbyggjar, og litt av ein type.

Og han er med. Han tykkjer faktisk det er på høg tid at nokon lagar eit program om livet hans der ute.

Men den jamnaldra naboen Johanne er ein for viktig del av dette livet til at ho kan haldast utanfor. Utan ho stiller ikkje Jon heller. Og Johanne har kun sagt ja til at vi skal få kome på te.

Praten går lett om korleis dei to 80-åringane ordnar seg åleine på ei vêrhard øy. Eg og Noralv vekslar blikk og er einige. Om Johanne seier ja, kjem dette til å fungere.

Tv-programmet blir ikkje nemnt med eit ord, men då Johanne tek til å ta av bordet, ser eg mitt snitt. Eg hjelper ho med å rydde og følgjer ho ut på kjøkenet.

Noralv og eg vekslar blikk igjen, og tenkjer det same.

Programmet står og fell på kva som skjer inne på kjøkenet medan eg og Johanne set i oppvaskmaskina.

Me har arbeidd lenge med dette. Noralv har samla store mengder bakgrunnsstoff om Nautøyna, og om Jon og Johanne. Han har ringt Jon og Johanne fleire gonger, lirka det til slik at me har fått kome på besøk. Det er to ferjeturar, to etappar i bil og ein halvtimes tur i privat båt mellom oss og fastlandet.

Alt dette er bortkasta om eg ikkje klarar å stokke orda rett på kjøkenet.

– Du, Johanne …, stotrar eg, medan eg kjenner at pulsen stig litt.

– Det var det tv-programmet...

Mannen bak det heile

– Visst er det spanande når du stiller det avgjerande spørsmålet, seier fjernsynsnestoren Oddgeir Bruaset og ler attkjennande. Eg, Noralv og dei andre som jobbar med dette programmet i dag har mykje å takka han for. Han utvikla «Der ingen skulle tru at nokon kunne bu» frå ingenting og laga 78 episodar før han pensjonerte seg i 2014.

Etter den tid har vi laga ytterlegare 31 episodar. Dei sju siste kjem på lufta no i haust, og episode nummer 100 går på NRK1 den 15. desember. Eg ringjer han for å fortelje om datoen, snakke om historia til programmet og for å høyre korleis han greidde å leita fram folk til serien den gongen.

Han var allereie veteran då første episode gjekk på lufta i 2002. Ein av dei som ikkje vart levna så mange sjansar i det nye, konkurransedrivne fjernsynslandskapet. Men veteranen hadde meir på lager, og denne idéen hadde han kverna på lenge.

– Det er ikkje så enkelt, veit du. Å sitje ute i bushen. Åleine mot eliten på Marienlyst, seier han om den tidlegare basen sin på NRK-kontoret i Ålesund.

Alt i 1989 laga han programmet «Der elden slokna», om dei fråflytte gardane i fjella rundt Storfjorden nord på Sunnmøre. Der det var så bratt at ungane måtte fortøyast i tunet så dei ikkje kunne dette ned.

Her fortalde han om born som vart firte ned fjellsider med tau, hekta av seg tauet på ei fjellhylle og batt det fast i geita som stod fast der og let faren trekke geita opp før dei vart henta sjølve. Responsen var overveldande. Han burde kanskje lukta lunta allereie då.

I staden for gjekk det ti år til før han lagde programmet «Mannen på Holmen», og då byrja det å ta av.

Programmet om 90 år gamle Knut Årsethøy som hadde laga seg, ja kva skal ein kalle det – eit par ski han kunne gå på vatnet med?

Før bror hans døydde, hadde dei hatt ein eigen isbrytar til når isen la seg på fjorden og øydela for båttrafikken. No var Knut att åleine på den veglause holmen, og då måtte han ordne seg på ein annan måte.

Så han kjøpte seg ei bølgjeblekkplate, delte ho i to og forma kvar del til velvaksne kassar. Dei fylte han med isopor og laga eit hol i midten av kvar kasse til føtene.

– Med desse labba han bort etter isflaka, og gjekk han gjennom, så gjekk han på vatnet. Og dette filma me.

Snart 75 år gamle Oddgeir Bruaset klukkar nøgd når han tenkjer tilbake på augneblinken då kima til «Der ingen skulle tru at nokon kunne bu» vart tydeleg for han.

– Eg byrja å tenkje: Finst det mange slike menneske der ute som lever heilt andre liv enn vi gjer? Etter responsen på programmet å dømme tenkte eg at dette må folk vere interesserte i, for eg hadde aldri opplevd liknande.

Kringkastingsleiinga i Oslo var kjølege i starten, men etter det Bruaset sjølv kallar «mykje mas frå mi side», beit dei på. Men då var det ikkje nok med eitt program. Seriar var i vinden, så dei måtte ha seks program, og Bruaset hadde berre to idéar på lager. Det blei startskotet for arbeidet som skulle prega arbeidskvardagen til Oddgeir Bruaset fram til han gjekk av med pensjon seinhaustes 2014.

Det var berre å hive seg rundt og ringe rundt til folk eg kjende på NRK sine distriktskontor, fortel han.

Noregsatlas og telefon

Han ringde, og han reiste det følgjande året, og søndag 8. desember 2002 gjekk det første programmet i ein serie på seks på lufta. Sjåartala starta høgt, steig utover i sesongen og nærma seg etter kvart millionen.

Det måtte bli ein sesong til, så etter den siste episoden leste programvert Ragnhild Sælthun opp ei etterlysing. Var det sjåarar som hadde idear om folk og stader som kunne passa i programmet?

Det var det. Mellom 50 og 100 tips kom inn. Eg sukkar tungt når han fortel det. Så enkelt er det ikkje no lenger. Det kan eg skrive under på.

– Ikkje alle var like seriøse, men det heldt til neste runde og kanskje runden deretter også. Så måtte eg drive aktiv research sjølv, fortel Bruaset.

Den digitale kartteknologien utvikla seg enormt frå 2002 til 2014. Søkbare kart og satellittbilete kunne gjort jobben enklare for Oddgeir, men nei. Slike hjelpemiddel kom først inn i bildet etter hans tid.

– Eg er teknologisk analfabet. Eg skaffa meg i staden eit noregsatlas med så stor målestokk at utpostane var markerte med eit svart punktum. Fann eg fleire i same området, ringde eg til ein representant frå gjeldande kommune og forhøyrde oss om dei visste noko eller kjende til nokon som visste, fortel Bruaset, medan eg lurer på om eg skal spørje om han har atlaset enno.

Men derifrå og ut er framgangsmåten til vi som tok over jobben i 2014 til forveksling lik:

– Etter kanskje ti telefonar var vi framme hjå den me eventuelt ville lage program om. Innan den tid var eg trygg på at vedkomande hadde noko å fare med, elles tok eg ikkje kontakt. Det ville berre vere forsmedeleg for begge partar om eg måtte finne ei orsaking etter eit par minuttars prat, fordi personen sine ressursar ikkje strakk til.

For Bruaset laga seg etter kvart ein enkel hugseregel. Han følgde regelen til punkt og prikke, og overleverte han til oss som tok over då han pensjonerte seg i 2014.

«Der ingen skulle tru at nokon kunne bu handlar om ressurssterke menneske, som bur avsides, fordi dei har valt det sjølve.»

Seier Johanne ja?

Nautøyna, Jon og Johanne har mange av kjenneteikna til ei god forteljing til «Der ingen skulle tru at nokon kunne bu». Dei to fastbuande som bur der heile året, nokre til som jobbar andre stader men har adresse der. Dei næraste naboane i aust ligg ein lang båttur unna, inne i Ytre Sula. Naboane i vest er på Shetland.

Jon avbraut i si tid ei lovande militærkarriere for å bli fiskeoppkjøpar i heimtraktene. Johanne vaks opp i Lofoten, tok magistergrad og vart lærarinne i Bergen før ho og mannen fann Nautøyna for 20 år sidan.

Dei er ressurssterke og dei bur langt av lei fordi dei har valt det sjølv. Dei oppfyller med andre ord Oddgeir Bruaset sin regel til fulle.

I tillegg har Statens Kartverk slått fast at dei er dei vestlegaste innbyggjarane i landet. Jon er vestlegast, Johanne er nest vestlegast, og det har me svart på kvitt – korrigert for jordkrumming og det heile.

Eigentleg er det utruleg at Bruaset ikkje kom oss i forkjøpet her, men det gjorde han altså ikkje. Sjølv om Jon sine påfunn er vidt kjende. Til dømes går den einaste gule midtstripa i Solund kommune på gangvegen mellom huset og kaien hans. På ei øy der det aldri har vore ein bil.

Men eg er sjølvsagt berre glad til der eg står og hjelper Johanne med oppvasken. No må eg berre få overtydd ho om å bli med, og sidan ho står med ansiktet vendt inn i oppvaskmaskina, er det vanskeleg for meg å sjå om eg når fram.

Eg seier ofte, og meiner verkeleg, at sjansen me gir folk til å etterlate seg eit familiealbum om livet dei lever og har levd på desse plassane som berre er ei hårsbreidd frå å bli avfolka, er verdt å ta vare på. At programmet me lagar kan vise etterkomarane til folk korleis det var på staden dei røkta, kan leva vidare om dei går bort og staden går til grunne.

Men me har jo spurt Johanne før, og fått avslag. Grensa mellom det å vere ivrig i tenesta og ufin masing er hårfin, og me vil nødig trø over. No veit eg at eg balanserer på denne grensa. Seier ho nei no, må eg berre gje meg.

Johanne nynnar for seg sjølv når ho skolar koppane. Eg har lagt merke til at ho gjer det støtt når ho driv med eitt eller anna utan å snakke med nokon. Den låge synginga er fin, og eg ser det føre meg i programmet eg så gjerne skulle ha laga.

Eg høyrer framleis nynninga til Johanne når me reiser frå Nautøyna seinare den dagen. Men eg gløymer det fort når eit tau hektar seg fast i eine propellen på båten så me blir liggjande å drive utanfor Knappen – det verste havstykket som finst her ute. For her er det grunt, slik at bølgjene blir høge. Og for oss landkrabbane ser det ut som dei harde, grå klippene kjem nærare og nærare.

15 minuttar ligg vi slik, medan Noralv og eg blir bleikare om nebbet og tykkjer svaberga kjem nærare og nærare. Båtføraren – også ein øybuar, tek det likevel heilt med ro til ein annan båt kjem og hentar oss og slepar oss inn til Hardbakke.

«Dette lever desse folka med støtt», seier me oss i mellom. «Me må få laga eit program om dei. Det er ikkje mange slike att lenger».

Skulle starta 20 år før

For er det ein ting Oddgeir Bruaset irriterer seg over, er det at han ikkje starta med «Der ingen skulle tru at nokon kunne bu» 20 år før. Då hadde han hatt rikeleg med plassar å velje mellom. No tynnast det ut ute i periferien. Det gjekk ikkje mange åra før han måtte leige inn hjelp for å leite opp folk og stader.

– Når du driv god research, er det utruleg kva du kan finne, men eg sa det til deg: Dette blir det vanskelegaste med denne jobben.

Det hugsar eg godt, og det var sjølvsagt heilt rett. Då den nye redaksjonen overtok i 2014, hadde Bruaset eitt tips til overs som vart eit program. Resten måtte vi finne sjølve. Etter to sesongar fann eg ut at eg måtte ha help, og etter kvart vart Noralv Pedersen fast tilknytt redaksjonen for å leita.

– Me får framleis inn tips. Nokre gode, og nokre som ikkje passar. I dei fleste tilfella må vi difor leita fram personane og plassane sjølve. Me søkjer på nettet, i sosiale medium og i avis-, tv- og radioarkiva, fortel Noralv.

Andre gonger ser vi oss berre ut eit område, og tenkjer at «her må det då vera noko».

– Då er det berre å kasta seg på telefonen og ringja til folk som kan kjenna det aktuelle området godt, seier han og legg til at det var slik Jon og Johanne kom på bana.

Eit tips om ein person ute i havgapet leia Noralv til ei kjelde som lurte på om han ikkje skulle ta ein titt på Jon og Johanne i staden. Slik førte det eine til det andre.

I opptakskalendaren vår for 2020 er det framleis nokre store hol. Me veit me kjem til å finne dei rette plassane og folka i år også, men det skjer ikkje av seg sjølv. Og har me framleis hol når det nærmar seg jul, melder nervene seg.

Ein må vera ein stayer når ein brukar ei heil veke på å sirkle inn ein person eller ein stad, berre for å få eit avslag over telefonen, slik me fekk frå Johanne.

– Eg er eigentleg mest overraska over kor mange som takkar tvert ja, fortel Bruaset.

Dei første par åra måtte han forklare programidéen nøye til alle han snakka med. Etter kvart slapp han det. Folk visste etter kvart kva han dreiv med. At han ikkje var ute etter å henge folk ut som bygdetullingar, slik mange frykta i starten.

Det endelege svaret

Det er fredag før palmehelga 2019. Eg er på Nautøyna og besøker Jon og Johanne for tredje gong. Eg har lyst til å seia noko om kor steikande bra dette blir, men eg veit at fotograf Torje Bjellaas helst ser at eg teier stilt i situasjonar som denne. For no jobbar han hardt.

Me filma sola ned i havet bak Utvær fyr i går kveld, og no har me filma ho opp att. Heile skiva er over horisonten no, og over oss summar drona til Torje med ein hissig lyd.

Silhuetten til Johanne kjem til syne mellom vindauga i tredje etasje av utsiktstårnet ho og ektemannen Jan Henrik bygde av drivtømmer etter at dei flytte hit.

Tårnet, Johanne, havet, holmane og sola. Eit lite menneske i stor natur. Dette er essensen av det me driv med. Det var kanskje det Johanne forstod den dagen på kjøkenet eit halvår tidlegare. Der ho stod og nynna ved oppvaskmaskina og eg hadde manna meg opp til å spørje ein gong til.

Det hjelpte å møte oss ansikt til ansikt, så Johanne takka ja.

Vi vitsar ofte med NRK sitt krav om at alt me gjer skal vera «verdsklasse» i programma me lagar, men det er ikkje humor i stemma til Torje når han lågt konstaterer til seg sjølv at «dette er verdsklasse». For det er ein augeblink som denne vi har prøvd å bygge programmet mot, og no kom svartstilla, sola og Johanne inn i linsa på akkurat rett tidspunkt.

Eg tenkjer for meg sjølv at slik har Johanne og Jan Henrik stått mange gonger og sett utover. Det var slike morgonar dei bygde tårnet for. Me filmar lenge, og når Johanne kjem ut har me nokre få minuttar på oss til å intervjue ho før ho skal vidare med båten ho har bestilt til kiropraktoren i Bergen.

Helst bør eg kanskje spørje om Jan Henrik som ho mista så brått for eit par år sidan, for på eit slikt bilde må ein snakka om dei store kjenslene. Dei var visst heilt samanvaksne dei to. Jon fortel at Johanne kunne sitte i timesvis og berre sjå på at Jan Henrik snikra eller stelte rundt huset. Men eg vil ikkje grafse, så eg spør ho om utsikten i staden.

Ho svarar kort at ho har sett denne utsikten så mange gonger og at slik er det støtt her ute, og eg veit ikkje heilt kva meir me skal snakke om. Men så kjem det:

– Eg har eit sinnbilete av den allereie. Eg samlar heller på sinnbilete enn fotografi. I hovudet ditt har du lagra minner og sinnbilete. Det har i alle fall eg, og dei kan eg ta fram når eg vil, seier Johanne.

Og eg forstår at ho var ikkje åleine likevel då ho stod der i tårnet for litt sidan. Med seg hadde ho sinnbiletet av ektemannen. Sjølvsagt er det trist, men det er mest vakkert. Så eg spør:

– Av deg og Jan Henrik?

– Eg ser han for meg og hugsar korleis han såg ut då han gjorde ulike ting. Eg har bilete, sjølv om eg ikkje tok bilete der og då. Det er veldig fint.

Det vevre smilet til Johanne fortel at dette ikkje er sorg, berre gode minne. Sinnbilete. Dei skal ho ta med seg når ho ein dag må forlate Nautøyna. Dei er berre hennar.

Men bileta me har teke skal vere der og minne barn, barneborn og oldeborn om kvinna i tårnhuset og naboen hennar på den ytste utpost av landet vårt.

Sjå episoden om Jon og Johanne her: