Barna i dei ukjende gravene

Vinteren 1966: «Kari» har vore innlagd på Lærdal sjukehus i over to veker. Sju dagar over termin skal ho endeleg bli mor for første gong. Ho ventar tvillingar, og har vore veldig dårleg dei siste vekene. Fødselen er komplisert, og legane bestemmer seg for å utføra eit hastekeisarsnitt.

Gutane må ut så fort som mogleg.

Etter fødselen er Kari framleis dårleg. I tre dagar ligg ho i senga og får berre med seg brotstykke av det som skjer rundt ho.

Ein ting er likevel glasklårt i minnet:

Dagen etter fødselen kjem ein sjukepleiar inn på rommet hennar. Ho set seg på sengekanten med ei alvorleg mine i ansiktet.

Berre ein av gutane overlevde.

53 år seinare går Kari mellom gravsteinane på kyrkjegarden på Kaupanger. Ho har si faste rute frå grav til grav der slekt og kjentfolk ligg.

Ei av gravene har ho stelt sidan 1966. Om sonen ligg der eller ikkje, veit ho ikkje. Men ho har stelt den gamle familiegrava likevel.

For det var noko svigerfaren sa til ho ein gong, den vinteren i 1966.

– Svigerfar besøkte meg på sjukehuset. Då eg spurte om kva som hadde skjedd med barnet, sa han «Ikkje tenk meir på det, du. Barnet er teke vel vare på». Det har eg trøysta meg med, seier Kari.

Sidan då har ho og ektemannen «Nils» stelt denne grava på kyrkjegarden på Kaupanger i Sogndal, heimkommunen til ekteparet. Kanskje fekk sonen den siste kvilestaden sin her. Kanskje ikkje.

Kari har klamra seg til håpet om at svigerfar gravla sonen i det stille i den familiegrava dei har på kyrkjegarden. Alternativet er så mykje verre, nemleg at han vart gravlagd i ei ukjend grav med nokon heilt framande.

Ho håpar det var slik hennar førstefødde vart lagt i jorda:

– Men om det er ei trøyst eg har laga for meg sjølv for at eg skal få det betre? At det er ønskjetenking? Det veit eg ikkje, fortel Kari. Ho prøver å smila, men får det ikkje heilt til. Ei tåre kjem fram i augekroken.

Frå andre verdskrigen til starten av 1980-talet var det vanleg praksis i Noreg at dødfødde barn vart tekne frå mora med ein gong. Det vanlege var at barnet vart gravlagt saman med nokon andre.

Foreldra fekk ikkje vita med kven eller kvar. Dei fekk ikkje eingong vita kva kyrkjegard eller kommune barnet deira vart lagt i jorda. Heller ikkje familien til den andre døde personen visste noko om at det også vart lagt eit spedbarn i grava.

I løpet av 40 år vart tusenvis av barn lagt i jorda utan at foreldra fekk vita noko.

Svigerfar sa aldri noko meir om han hadde gravlagd barnet eller ikkje. Kari spurte heller aldri. Dødfødde skulle ikkje snakkast om på den tida. Fagfolka meinte det var det beste om ein skulle klara å koma seg vidare i livet.

Men kjenslene og sorga slapp aldri taket. Kjensla av uvisse. Den ekle kjensla av at dei ikkje veit om svigerfar faktisk gravla han, eller om han ligg i ei heilt ukjend grav. Lengselen etter å få vita sikkert kva som skjedde.

Nokre stader har det vore mogleg å finna ut kvar barn vart gravlagd ved hjelp gamle kyrkjebøker. Andre stader finst det ikkje skriftlege spor. I Sogndal var det ikkje vanleg å skriva dødfødde og udøypte barn i kyrkjebøkene.

Men det er aldri blitt undersøkt om det står noko om sonen til Kari og Nils i boka for Kaupanger.

Før no.

Som om han aldri eksisterte

– Eg såg begge to i live. Men så måtte eg reisa. Far skulle jo ikkje vera på sjukehuset. Dagen etter fekk eg ein telefon om at den eine var død, fortel Nils.

Ekteparet ønskjer ikkje at NRK brukar dei ekte namna deira. Dei er redde for at sorga skal bli for kraftig med å fortelja ho offentleg.

Gjennom vindauga i stova ser dei ned på Sognefjorden. Frå bileta på veggane smiler barn og barnebarn. Hadde ting gått som det skulle, hadde kanskje endå ein familie hange på veggen i glas og ramme.

Det er framleis sårt å snakka om. At sonen deira i nokre timar hadde ein tvillingbror i levande live.

– Det var den einaste informasjonen me fekk om han, at han døydde etter 19 timar. Etter det veit me ingenting om kva som skjedde med han. Eg kan ikkje forstå at me godtok det. At me godtok at dette var vanleg praksis. At me ikkje stilte spørsmål ved det. At me ikkje fekk nøddåp eingong, fortel Kari.

Først for nokre år sidan fekk dei vita meir om guten sin, då dei fekk tak i journalen til Kari frå fødselsopphaldet.

Her stoppar det dei veit om guten. Etter setninga om at han døydde, er det som om han aldri eksisterte.

Så, kva kan ha skjedd med eldstebroren?

Ei skoeske i kapellet

Vifta i taket durar lågt på møterommet på Lærdal sjukehus. Borte i gangen kan barnegråt høyrast frå barselavdelinga. Torun Husdal byrja å jobba her eit par år etter Kari og Nils fekk tvillingparet sitt.

Som hjelpepleiar var ho ofte med på fødslar. Var barnet dødt, vart det hennar jobb å ta hand om det.

– Me la barna i ei eske. Det likna på ei skoeske i størrelse og fasong. Eg minnast at me pakka inn barna i eit klede eller noko slikt. Så bar me dei ned i kapellet på sjukehuset.

Barna i dei små eskene vart liggande på kapellet til det døydde nokon på sjukehuset. På eit lite sjukehus som Lærdal kunne det gå dagevis og vekevis mellom kvart dødsfall.

Når nokon døydde, vart den vesle boksen lagt i kista. Loket vart skrudd på og ingen andre visste. Ingenting vart notert eller registrert nokon stad.

– Det var kanskje det tristaste me gjorde. Men det var rutine. Det var slik det var. Men me følte med pasienten og den sorga dei bar. Tenk å slita seg gjennom ein fødsel, og så får du ingenting att når du er ferdig.

Dei som henta kista, visste ikkje at det låg eit spedbarn i ei pappeske under loket. Ingenting vart registrert. Det var berre den eller dei som la barnet i kista, som visste kvar det vart lagt. Dei sa aldri frå til presten at han neste dag skulle gravlegga to kroppar.

– Når eska var nede i kista, såg me ikkje meir til det og me var ferdige. Det er rart med det, korleis ting er når det blir ein rutine.

På slutten av 70-talet og utover 80-talet byrja rutinane å endra seg. Det skulle ikkje lenger gøymast og gløymast. Minne skulle likevel skapast. Barnet skulle få ei eiga grav. Foreldra skulle få lov til å sørgja.

– Då me fekk desse små kistene som barna skulle leggast oppi, i staden for eskene ...

Husdal må ta ein liten pause før ho held fram.

– ... då tenkte me «Jøss, kva rutinar var det me hadde før?»

– Det er betre no?

– Det er betre når foreldra veit kvar barnet ligg. At dei får ta del i det. Det må vera trist å reisa tomhendt heim, og at du har ikkje noko forhold til barnet. Det blir så amputert.

Det skulle gøymast og gløymast

Heilt fram til etter den andre verdskrigen var det vanleg med heimefødslar i Noreg. Då hadde foreldra sjølv ansvaret for å gravlegga barnet, dersom det var dødfødt eller døydde med ein gong.

Dei fekk anten eigne graver, eller vart gravlagde saman med ein vaksen. Dette var gjerne ei familiegrav, og det vart sett på som ei ære å få med seg eit barn i grava.

Frå rundt 1950 tok sjukehusa over dei fleste fødslane i Noreg. Dermed tok dei også over handteringa av barnet dersom det var dødt.

Vanleg praksis var at foreldra heller ikkje fekk sjå det døde barnet. Fagfolka meinte det var best slik. Dei skulle ikkje knyta minne til det, for det kunne føra til ytterlegare traumatisering. Det var best å prøva å gløyma det som hadde skjedd.

Bent-Inge Misje er prest i sjøforsvaret, og i 2010 skreiv han ei forskingsoppgåve om temaet.

– Så lenge foreldra ikkje fekk høve til å snakka om det som skjedde eller høve til å ta farvel, så vart det lagt lok på. Det gjorde at det var vanskeleg å forholda seg til det som hadde skjedd i ettertid, fortel Misje, som snakka med mange foreldre som har opplevd dette.

Dermed vart det heller ikkje snakka om, og mange heldt sorga for seg sjølv.

Norske sjukehus hadde ingen fast praksis på korleis dei skulle behandla dødfødde barn.

Barnet kunne bli lagt i kista til nokon andre som hadde døydd på sjukehuset, og som snart skulle fraktast til kyrkjegarden.

Nokre stader vart ein sjukepleiar sendt til næraste kyrkjegard med barnet. Der kunne det bli lagt i ei kiste som snart skulle gravleggast. Familien som heldt gravferda fekk ikkje vita at dei gravla to personar denne dagen.

Andre stader var det eit gravferdsbyrå som tok med seg barnet då dei henta nokon andre på sjukehuset. Så vart barnet kanskje lagt i den andre si kiste før nedsettinga. Eller så vart barnet lagt ved sidan av kista i grava, rett før gravarane la på att jorda.

Det var forskjellig frå kommune til kommune. Nokre stader vart det registrert ganske nøyaktig kvar barnet vart gravlagd, og dermed har det vore mogleg å finna grava i ettertid.

Andre stader - som i mange kommunar i indre Sogn - vart det ikkje skrive ned noko som helst. Ingen notat i journalen til mora. Ingen bøker sjukepleiarane eller legane skreiv i.

Vart barnet lagt i ei kiste på sjukehuset, var det ofte kyrkja ikkje ein gang visste om det.

Det er berre ein person som veit sikkert kva som skjedde med sonen til Kari og Nils. Han er ikkje i live lenger. Men fortalde han det til nokon andre?

Broren som levde

Ekteparet har sjeldan snakka om sonen utanfor dei trygge omgjevnadane i sitt eige hus. Dei tre andre ungane deira veit at dei har ein død bror, men ikkje så mykje meir. Kari og Nils fann aldri dei gode tidspunkta å fortelja at ungane i nokre timar hadde hatt ein eldre bror.

I ei bygd litt lengder nord på Vestlandet bur sonen «Eirik». Han vaks opp som eldstemann i søskenflokken. Men i 19 timar var han ikkje den eldste.

– Det er klart at om eg hadde eg hatt ein tvillingbror, så hadde livet mitt vore heilt annleis.

Som liten fekk han vita at han ein gong hadde hatt ein bror, men han tenkte ikkje så mykje meir over det den gongen. Åra har gått, men broren har aldri forsvunne heilt frå tankane.

– Det er rart å tenka på, og det blir rarare dess eldre eg blir. Sjølve historia er ein ting, men så er det tausheita rundt. Det skulle ikkje snakkast om, det var slik det var på den tida. Hadde det vore meir openheit rundt det og foreldra mine hadde visst meir, så hadde det vore lettare for dei. Og lettare for meg.

Eirik har ikkje visst så mykje om broren eller kva som skjedde rundt fødselen før no. Heller ikkje at bestefaren fortalde mora at han hadde teke hand om broren. Eller at foreldra har stelt grava på kyrkjegarden, fordi dei håpar det er der han ligg.

– Det er bestialsk og nesten litt humoristisk. Eg ser det for meg: at han går der i mørket ein sein kveld og byrjar å grava på kyrkjegarden.

Sorg er kjærleikens pris

Det å mista eit barn blir sett på som ei av dei største belastningane eit menneske kan oppleva. Å få barn er å få håp og draumar om framtida. Du skapar deg bilete av kven dette barnet skal bli, og kven du skal bli saman med han eller ho.

– Sorga som kjem med dødfødslar har blitt undervurdert opp gjennom tidene. Det ser me att i denne praksisen, at ein ikkje såg på det som ordentleg sorg, fortel Unni Heltne.

Ho er spesialist i klinisk psykologi og jobbar ved Senter for krisepsykologi ved Universitetet i Bergen.

Om sorga blir undertrykt, eller du blir fortalt at du skal prøva å gløyma den, kan det gjera vondt verre. Me må tora å kjenna på sorga for å koma seg vidare, fortel Heltne:

– Dei som har hatt barnet med seg, har mange konkrete minne. Korleis det såg ut, korleis det oppførte seg og ting som minner om det. Om du får eit dødfødt barn har du ingenting av det, og du blir overlaten i eit tomrom.

Foreldre som får eit dødfødt barn blir oppmoda om å skapa minne. Eit fotavtrykk. Eit handavtrykk. Eit bilete. Ein hårlokk. Å halda det. Å visa barnet eller dei minna du har skapt til andre du står nær.

– Då blir barnet verkeleg for fleire enn foreldra. Det blir lettare å snakka om i ettertid, seier Trine Giving Kalstad. Ho er sorgterapeut og fagsjef i Landsforeningen uventet barnedød.

Dei borna som vart levert til kyrkja og gravplassen, finst i registera. Dermed er det mogleg å finna ut kvar dei vart gravlagde. Men dei som vart lagt i kista på sjukehuset, fekk kyrkja og gravplassen aldri vita om.

Dermed kan alle kyrkjegardane i indre Sogn vera ein mogleg siste kvilestad for den vesle sonen til Kari og Nils.

Men rutinar blir ikkje alltid følgt. Og her ligg håpet til Kari og Nils.

Svigerfar-teorien

Dei håpar at rutinen med å legga det vesle barnet i ei eske i kapellet for å venta på den neste som sovna inn på Lærdal sjukehus, ikkje vart følgt.

Og det er slett ikkje umogleg. Det ei som jobba på sjukehuset på slutten av 60-talet kan fortelja, styrkar håpet om at det er mogleg å finna svar.

– Eg hugsar godt eitt tilfelle. Då vart barnet henta av nokon i familien og lagt i ei familiegrav. Det er ingen namn eller merke på grava, men eg veit at barnet vart lagt der, fortel ho, som ønskjer å vera anonym.

Dermed er svigerfar-teorien i live. Teorien om at far til Nils tok hand om barnet. Teorien om at han gravla guten i grava til Nils sin bror på Kaupanger.

Nils mista ein bror i 1942. Han vart gravlagd på kyrkjegarden på Kaupanger. Far til Nils kjende kyrkjetenaren på Kaupanger på denne tida. Kanskje dei to kameratane snakka i lag, og kyrkjetenaren sa det var greitt at barnet vart gravlagd i den familiegrava i nattemørket.

Både svigerfar og kyrkjetenaren er døde no. Ingen tidsvitne er att som kan seia sikkert kva som skjedde.

Men kan det henda at kyrkjetenaren likevel etterlet seg ei linje i kyrkjeboka om nokre mørke nattetimar i 1966?

Etter litt leiting dukkar det opp eit spor. Eit spor som nesten forsvann i elden.

Ei bok gjennom is og eld

Bøkene stod i eit brannsikkert skåp som heldt stand gjennom timane i elden. Men alt vatnet frå sløkkearbeidet, blanda med sot og oske, trengde inn gjennom sprekkane.

Då dei tilsette ved kyrkjekontoret endeleg fekk lov å opna skåpet etter eit par veker, fann dei dei vasskadde bøkene klistra saman i massive isblokker av papir, sot, vatn og blekk.

Statsarkivet i Bergen fekk oppgåva med å prøva å redda så mykje som mogleg i samarbeid med Bergen byarkiv. Med den redningsaksjonen, berga dei også det som skulle bli det mest handfaste teiknet på eit svar. For blant bøkene som vart redda, er nemleg kyrkjeboka for Kaupanger i 1966.

Der står det skrive ei linje om det udøypte barnet til Kari og Nils.

Det står datoen han døydde. Det står «udøypt barn». Det står namn og yrke på faren. Det står at han var fødd på Fylkessjukehuset i Lærdal.

Og i margen står det ein ting til.

Det står talet «1».

Endeleg kvile

Når nokon døydde, vart dødsfallet ført inn i kyrkjeboka, og det vart nummerert. Var vedkomande den første som vart gravlagd på den kyrkjegarden det året, vart det notert «1» i margen. Var han eller ho den andre som døydde, fekk vedkomande talet 2.

Om den avdøde sokna til kyrkja, men ikkje var gravlagd i kyrkjesoknet, vart talet 0 brukt i kyrkjeboka.

Men i margen attmed den 19 timar gamle, udøypte guten står det ikkje 0.

Det står 1.

– Det nummeret gjer det veldig sannsynleg at barnet er gravlagd på Kaupanger, fortel Marianne Herfindal Johannessen. Ho jobbar i Arkivverket, Statsarkivet i Bergen, og er den som har leia arbeidet med å redda kyrkjebøkene i Sogndal.

– Då er det naturleg at han også ligg i ei grav familien hadde.

Etter 53 år har Kari og Nils fått det som nærmar seg eit sikkert bevis.

– Sjå her. Eg får frysningar.

Kari viser fram den nuppete armen sin. Sorga har ho og ektemannen bore gjennom heile livet. Like lenge har dei passa på grava på kyrkjegarden på Kaupanger.

– Det gjer godt å få vita det. Men eg har heile tida tenkt at svigerfar må ha ordna det. Hadde eg opna opp for at det kunne vore annleis, hadde eg blitt gal. Tenk å ikkje vita kvar barnet ditt er gravlagd.

Det går ikkje an å vita sikkert at sonen ligg der.

Det er ikkje mogleg å finna ut om svigerfaren faktisk heldt ei einsam gravferd i nattemørket den kvelden i 1966.

Men alt tyder på at Kari og Nils har stelt grava til sonen sin i alle desse åra.