Jaktar på den forsvunne nobelprisen Hamsun gav til nazistane

Den store forfattaren Knut Hamsun var, som dei fleste veit, nazisympatisør. Det færre veit er kor stor hans kjærleik til det tyske regimet var.

Eller kva som hende med nobelprisen hans.

I år er det 100 år sidan ein av Noregs største forfattarar fekk Nobelprisen i litteratur for Markens Grøde. Men dei siste 75 åra har ingen sett medaljen eller diplomet.

Under årets Hamsundagar går startskottet for eit prosjekt for å finne gullmedaljen.

– Vi har inga tid å miste, seier initiativtakar og festivalsjef Anita Overelv.

Kjærleiken til nazistane

Tore Rem er forfattaren bak boka «Knut Hamsun – Reisa til Hitler». Han er blant dei som er med på panelsamtalen som sparka i gang jakta på nobelprisen.

Han kjenner også svært godt til Hamsun sitt forhold til det tyske regimet under krigen.

Ikkje minst var forfattaren ein stor tilhengar av Joseph Goebbels, reichministeren for propaganda i Tyskland. Goebbels hadde også i mange år vore ein stor beundrar av Hamsun sine bøker.

Den 18. mai 1943 besøker Hamsun Goebbels personleg.

– Det blir eit veldig sterkt møte, seier Rem.

Propagandaministeren skriv i si dagbok at forfattaren får tårer i auga og må vende seg bort for å skjule at han er rørt.

– Goebbels skriv at det var ein av dei største opplevingane i hans liv, seier Rem.

Og denne gjensidige kjærleiken skulle bli viktig for den nazistiske propagandaen. Rem fortel at Hamsun var den største forfattaren som heilhjarta tok nazistane si side. Han fekk altso ei heilt spesiell rolle.

– Det var som om Gud hadde trødd ned til menneskja, slik som han vert presentert. Han var so viktig for den nazistiske propagandaen, at kulturens toppunkt var på deira side.

• Les også: Hamsuns Hitler-nekrolog solgt for 510.000

Gjensidig beundring

Ein månad etter møtet med Goebbels vil Hamsun syne si takksemd. Forfattaren har ikkje mykje å gje bort. Men han har høyrd at andre nobelprisvinnarar, som Sigrid Undset, gav sin gullmedalje til Finnlandshjelpen.

Hamsun bestemmer seg for å sende bort noko av det kjæraste han eig.

– Vedtektene for Nobelprisen er jo at det skal gå til eit verk i, på svensk, «idealisk riktning», seier Rem.

Og kva er vel meir idealistisk enn nazistisk propaganda, tenkjer Hamsun:

Forfattaren sender altso sin kjære gullmedalje og diplomet frå Nobelkomiteen til Tyskland.

– Det er liksom poenget hans, at om det er nokon som fortener hyllest for å vere idealistisk, so er det Berlins overbanditt, som han vart kalla, seier Rem.

• Les også: Hamsuns reise til Hitler

Nobelprisen forsvinn

To år etter Hamsun har sendt frå seg det kjæraste han hadde, vert det openbert at han hadde satsa på feil side.

Den raude armé rykkjer inn i Berlin og vinn stadig fram. Hus for hus og gate for gate rykkjer dei stadig nærare Riksdagen og Hitler sin Führerbunker.

Den 30. april tek Adolf Hitler sitt eige liv saman med kona Eva Braun.

Dagen etter gjer Joseph Goebbels og kona Magda det same. Men først etter dei har teke livet av sine seks barn.

Etter det er det ingen som veit kvar det vart av nobelprisen til Knut Hamsun.

• Les også: Disse bildene skjuler en Hamsun-hemmelighet

Jakta begynner

Denne veka starta Hamsundagane i Hamarøy. Startskottet for jakta på nobelprisen vart ein panelsamtale med Tore Rem og Anita Overelv, samt Per Kristian Olsen og Kristina Johnsen.

Det er langt frå sikkert at nokon veit akkurat kvar medaljen er, men Overelv har trua.

– Kanskje nokon har sett noko, eller kjenner nokon som kjenner nokon som kjenner nokon. Ein veit ikkje kva ein finn då ein byrjar å nøste i ting.

Ho ser for seg at dei vil byrje med Goebbels sin familie. Kona, Magda, hadde ein son frå før deira ekteskap, Harald Quandt.

– Han er død, men har jo born. Kanskje dei veit noko, spør Overelv seg.

Ho har alliert seg med eit par tyske journalistar og kulturfolk, og trur jakta vert spanande.

Dagbøkene til propagandaministeren vart funnen av ein tysk historikar på 90-talet i Moskva. Det var ikkje før etter glasnost og perestrojka slikt vart mogleg. Difor trur nok Overelv at jakta vil føre dit ein eller annan gong.

– Medaljen ligg kanskje i hendene på nokon i ei grav eller er støpt om til noko anna. Og diplomet kan vere i ein haug med papirer ein eller annan stad.

• Les også: Fant 125 år gamle ukjente Hamsun-brev

Høyr Anita Overelv snakke om prosjektet på God morgen Nordland:

Kan ein skilje forfattaren og nazisten?

I hjartet av det nye prosjektet ligg dette spørsmålet. Korleis skal ein stelle seg til Hamsun sine tekstar då ein veit han sette Hitler og Goebbels so høgt? Kan ein beundre Hamsun likevel?

– Det er noko ganske stort som står på spel. Det er jo at vår kanskje største romanforfattar tråkka so feil, seier Rem.

– Det syner også at det gode og det sanne og det skjønne ikkje naudsyntvis er det same, og at Hamsun heller ikkje var heva over historia.

Noko av motivasjonen bak det nye prosjektet er å konfrontere nett desse spørsmåla.

– Hamsun var jo ein kunstnar i sjela si. Og historia syner at sjølv store kunstnarar kan vere politiske idiotar, seier Overelv.

– Også er det eit varsku til vår samtid. Det bles ganske mørke, mørke blå skyar for tida. Fascismen er, om ikkje på frammarsj, inne i ein høgkonjunktur.

• Les også: Åpnet kjærlighetsbrev fra Hamsun

Ein fascinerande mann

Det er eit spenn mellom Hamsun sine mørke, men sannferdige skildringar av naturen og menneskja sine forhold til kvarandre og hans nekrolog der han hyllar Hitler og audmjuke heidring av Goebbels.

– Det er heilt absurd. Kjensleregisteret held ikkje mål, liksom, seier Overelv.

Det er nett dette dei finn interessant å grave djupare i gjennom det nye prosjektet.

– Det er ikkje slik at Hamsun sin litteratur vert fattigare av den grunn. Eg vil heller sei at den vert meir fascinerande. Vanskelegare, men kanskje likevel rikare, om ein klarar å ta inn over seg heile spennet i det virket: frå dei naturskildringane til at han bøyar seg for Hitler, seier Rem.

So om dei greier å faktisk finne medaljen til Hamsun kjem nesten i andre rekke, forklarar Overelv. Det vert nesten som ein metafor.

– Eg er ikkje sikker på om ein finn noko, for å sei det sånn, men dette kan bli eit høve til å reflektere over Hamsun si rolle og forfattarar og litteraturen si rolle under krigen, seier Rem.