Vatnet gjekk for Helle i havgapet – da kom tidenes orkan

Helle Ingelsrud vakna av magepine denne første morgonen i 1992. Ho var 21 år, høggravid og hadde tatt ferja frå Ålesund for å feire nyttår med foreldra ute i havgapet på Haramsøya.

Klokka var fem før daggry da ho rusla på badet.

– Eg trudde det var pinnekjøtet og svineribba frå middagen som pressa på, men mamma kom og meinte fødselen var i gang.

Mora ringde ambulansebåten. Ute låg sjøen blikk stille. Det skjer ikkje ofte på den vêrharde øya. Alt var som i eit vakuum.

Men da Helle og kjærasten Elfinn køyrde mot kaia i ein liten, svart Fiat – byrja det å blåse opp.

Snart feia vindstyrkar me aldri har sett maken til innover Norskekysten.

Inga varsling av ekstremvêr

Rundt klokka 20 på nyttårsaftan hadde meteorolog Jan Erik Johnsen gått på skjermen. Han var ikledd rosa smokingsløyfe, men med ei betenkt mine. Varselet frå dagen før, om kuling og storm, var blitt oppgradert.

Vêrvarslarane hadde i timane før komme opp med ei nyvinning. Dei la inn ein varseltrekant på kartet.

For første gong i historia blei det meldt orkan på fastlandet i Noreg.

På denne tida var det verken varsling av ekstremvêr eller beredskap for anna enn krig. Kommunane og folk måtte sjølv følgje med. Og vêrmeldinga var langt mindre presis enn i dag.

Medan kong Harald heldt si aller første nyttårstale fauk vinden i opptil 270 km/t ein stad mellom Island og Storbritannia.

Da rakettane blei skotne opp ved midnatt var det merkverdig stille langs kysten vår.

Stille før s̶t̶o̶r̶m̶e̶n̶ orkanen.

Fjeset på ferjekaia

På ytre Sunnmøre blei Helle og Elfinn bekymra under den korte køyreturen til kaia. Kvistar og greiner flaug over vegen i morgonmørket. Sjøen slo inn og gjorde sikta vanskeleg.

Riene kom tett no.

Der nede slo havet over moloen. Ambulansefolka sleit med å berge båten frå å bli knust av bølgjene. Helle gløymer aldri ansiktet da dei sveiva ned bilvindauget.

– Han sa: «Beklagar, men det er altfor dårleg vêr til at me kan gå nå», fortel ho.

– Da kjente eg panikken kom.

Joletreet flaug

I Noreg fekk kvar femte familie kjenne orkanens kraft denne morgonen. Nær alle fødd før 1989 mellom Sogn og Nordland har ei historie om den.

Tenåringen Karl Inge Paulsen i Ålesund blei vekt av vinden og sendt ned i kjellaren.

– Heile familien samla seg der. Det var mykje som svevde rundt i lufta og me var redde for eit tre som kanskje kunne velte over huset, fortel han.

Faren var oppe for å varme te og ta ein kikk da ein takstein smalt inn i stovevindauget. Glasbrot spruta.

Vindtrykket gjorde slik at det vesle vindauget på andre sida av stova eksploderte.

Svusj.

Ut av det vesle, knuste vindauget blei heile det stivpynta joletreet soge ut av orkanen. Med heimelaga korger, med jolelys og med norske flagg flaug det ut i lufta – og forsvann for godt.

Farvel, du som me ser så gjerne.

– Dei einaste som var att var ei avriven stikkontakt og ei einsleg jolekule, seier Paulsen.

Det var langt frå det verste som forsvann frå familien denne morgonen.

– Så kjem dykk hit?

Mellom stormkasta på Haramsøya foreslo ambulansebåten at det unge paret kan ringe på hos den lokale doktoren, Ivar Gram Franck.

Medan Elfinn ringde på, sveiva Helle igjen ned bilruta.

– Det er fødsel på gang, sa Elfinn.

– Og så kjem dykk hit?, svara doktor Franck.

– Da kjente eg at eg blei sint. Eg heiv meg ut av bilen, gjekk mot døra og inn i gangen, fortel Ingelsrud.

– Da gjekk vatnet. Og så gjekk lyset – omtrent samtidig.

Heldigvis hadde ikkje doktoren pakka ned joledekorasjonane og stearinlysa.

Kvitekatten

Medan familien Paulsen i Ålesund forsøkte å skalke den opne stoveløysninga, forsvann eitt av familiemedlemmene i vindkasta.

Det var verken Karl Inge på 15 eller den australske utvekslingsstudenten Belinda.

Men katten som aldri fekk noko anna namn enn pus og kvitekatten.

Det skulle ta svært lang tid før familien såg den att.

Tennes titals jolelys

I lyset frå joledekorasjonar framfor peisen låg 21 år gamle Helle Ingelsrud på golvet. Ho fekk eit kvitt laken å ligge på. Ute ula orkanen. Inne knirka huset. Eit vindauge slo hos naboen og bekymra doktoren.

Det var ikkje hans einaste bekymring.

For det var ikkje berre det unge paret som skulle gjennom sin første fødsel. Doktor Franck hadde aldri forløyst nokon før. I nabolaget budde ei som var sjukepleiar og dotter av ei jordmor.

Ho blei henta mellom vindkasta.

Landsdelar i ruin

Ein stad mellom 50.000 og 60.000 bygg blei skada i dei få timane infernoet raste.

Rundt 10 millionar tre velta eller knakk. Av dei den berømte Kongebjørka i Molde. På ei natt snauhogde orkanen nok tre til å byggje noko slikt som 100.000 hus. Fem personar døydde under rydding av skogskaoset.

Kristiansund, som skulle feire 250-årsjubileum, var utan straum og telefon i fem døgn.

Landsdelar låg i ruinar.

Og på eit stovegolv i havgapet låg Helle Ingelsrud.

Fødselen

Utanom smertene hugsar ikkje Helle så mykje anna enn skimmeret frå stearinlysa og ulinga i veggane.

Til slutt spurte doktoren om han skulle klippe strengen.

– Klipp i veg, ropte eg.

Eit hovud og ein kropp.

– Gratulerer med guten!, sa dr. Franck.

I tussmørket viste det seg snart at det var ei jente.

Morkaka ville ikkje følgje med, men legen la seg oppå magen og fekk pressa den ut.

– Eg fekk halde jenta oppå meg, medan mannen min krøka seg ut i vinden til ein nabo for å låne babyklede, fortel Helle Ingelsrud.

Dei blei liggjande på stovegolvet til doktoren til vinden løya utpå dagen.

– Heldigvis ikkje mange ute

Eitt liv gjekk tapt under sjølve orkanen.

Ein eldre mann på Frei i Kristiansund blei funne død i snøen, berre 100 meter frå hytta han budde i. Den lettkledde mannen hadde truleg flykta mot naboar orkannatta.

På Meteorologisk institutt var dei klare på at beredskapen måtte endrast. Ein kunne ikkje vere avhenge av at rett folk såg dei rette vêrmeldingane.

– Me hadde ikkje samband til kommunar, fylkesmenn og politi. Og på nyttårskvelden hadde veldig mange fri. På mange måtar var det heldig at orkanen kom på eit tidspunkt ikkje mange var ute. Samtidig var det nok heller ikkje mange som følgde særleg nøye med på vêrmeldingane på nyttårsaftan, seier tidlegare statsmeteorolog Knut Helge Midtbø.

I dag blir ekstremvêr meldt direkte til politi, fylkeskommune og naudetatar. Kommunane har fått beredskapsplanar. Vêrvarslinga har blitt mange gonger betre.

Og folk treng lenger ikkje vente til Dagsrevyen eller radioen for å sjekke meldingane.

Endeleg heim til sjukehuset

Utpå ettermiddagen roa vinden seg og båtane turte å krysse fjorden. Ei drosje frakta paret med den nyfødde frå Haramsøya til Ålesund sjukehus.

Reisa var som i ein katastrofefilm.

– Eg låg på ei båre baki drosja med jenta på magen med ei klesklype på navlestrengen. Ut ruta såg eg alle øydeleggingane inn mot Ålesund. Den store båten som låg i fjøresteinen der Color Line Stadion er no. Tre låg velta over vegen. Det føyka og var dårleg sikt, men me kom oss til slutt til fødeavdelinga.

Og der frå vindauget på sjukehuset – kva såg ho ned på nokre titals meter unna?

Leilegheita ho og Elfinn budde i.

Der dei hadde vore om dei ikkje hadde valt å feire nyttårseftan hos foreldra på Haramsøya.

PS. Korleis det gjekk med katten til Karl Inge Paulsen?

– Me trudde den var død i mange månader. Men nokon på andre sida av fjellet Sukkertoppen hadde forbarma seg over den og gitt den mat. Etter eit års tid hang dei opp ein lapp på nærbutikken, og kvitekatten kom heim til slutt. Rett nok litt gal og like kjærleg som [skrekkfilmkarakteren] Freddie Krueger. Me får tru katten blåste rundt fjellet, og ikkje over det, seier Karl Inge Paulsen.

Kvitekatten gjekk bort i 1999, 14 år gamal.