Det er i operaen i Oslo det skjer denne gongen, under Nordisk råds årlege hovudsesjon. Saman med nominerte i fire andre kategoriar skal kvar av dei 13 forfattarane sitje stivpynta i salen og øve på å ikkje kjenne seg som ein tapar når eit anna namn enn deira eige blir lese opp frå scenen. Det hjelper kanskje å trøyste seg med at det er ei ære berre å bli nominert til denne høgthengande prisen. Men enn så lenge kan dei alle leike med tanken på kva dei skal seie i takketalen om dei faktisk vinn.
Først: favorittane
Det er ikkje ukledeleg patriotisme når eg nemner den norske forfattaren Carl Frode Tiller først av alle. Romanen « » er original, tankevekkjande, tragisk og dessutan full av komikk av den mørke sorten. Frå ei seng på hospitalet etter eit mislykka sjølvmord, følgjer vi miljøkonsulenten Trygve bakover i livet.
Spørsmålet som ligg der heile tida er naturlegvis: Korleis hamna han der at han ville ta livet av seg? Kunne noko ha vore annleis? Same spørsmålet kan ein stille til naturen han arbeider intenst for å berge, ned til minste lav- og moseart: Kvar spora det av? Korleis hamna vi inn i denne økologiske krisa? «Begynnelser» er eit døme på at økolitteratur verken treng å vere overpedagogisk eller moraliserande.
Romanen til Tiller står på to bein: Ei kronglete livshistorie, og ei historie om naturen som vi både øydelegg og er ein del av.
For eit liv!
Fleire av bøkene står nettopp der, på det eine eller det andre av dei to beina. I favorittsjiktet finst romanen «Doften av en man» av svenske Agneta Pleijel. Boka startar med at hovudpersonen dreg ut i verda. I første omgang til Göteborg, der ho opplever ein euforisk fridom som ho etter kvart oppdagar har nokon grenser fordi ho er kvinne.
På overgangen frå 60- til 70-tal var det ei ulempe for den som ville ha det heile: kunnskap, krevjande jobbar, kjærleik, alt! Den unge jenta går etter feil menn, går på trynet, trøystar seg med brennevin, er ute av stand til å gle seg over eigne suksessar. Det er til tider kort veg til total kollaps.
Når ein no veit at den same Pleijel har vore kultursjef i Aftonbladet, professor på Dramatiska Institutet, regissør, kritikarrost forfattar og mykje anna, er det ganske overraskande at ho ein gong var der. Litt irriterande er det faktisk, at ho ikkje var i stand til å gjennomskode det temmeleg mannssjåvinistiske miljøet og sin eigen overdrivne sjølvkritiske sans. På den andre sida: Kven var feminist i 1960?
Pleijel er i boka lojal til den ho var då, og gir oss dermed eit ekstremt spennande innblikk i ein periode som ikkje er langt unna i tid, men som likevel verkar fjern. I 2015 gav Pleijel ut «Om Spådomen – en flickas memoarer» der ho skriv om barndommen. Om det kjem eit tredje bind om den vaksne Pleijel, står att å sjå.
For eit grufullt liv!
Mens Pleijel hadde utfordringar, som det så vakkert heiter, er romanen til danske Vita Andersen ei historie om total krise. Etter å ha levert titlar som «Trygghetsnarkomaner» og «Hold kjeft og vær deilig» på 70-talet, vil følgjarar av Andersen vite at her finst ei røff forhistorie. Og i romanen «Indigo» kjem den, i fullformat:
Fråverande far, sprut gal mor som etter kvart tek livet av seg, ei jente som blir flytta rundt på som ei pakke, til dels ei uhenta pakke – det er ingen ende på det.
Historia opnar med at den godt vaksne Vita ber om å få utlevert mappa si frå eit offentleg arkiv. Her finst ting ho hugsar og ting som er heilt borte for henne, og romanen blir til i spennet mellom den eldre forfattaren og minna om det barnet ho ein gong var.
Spørsmålet som dukkar opp er naturlegvis kvar andre vaksne og ikkje minst barnevernet var. Eitt svar kan vere at ein grenselaus lojalitet til mor; når utanforverda banka på, var dei to eit team som stod saman. Men svaret er ikkje godt nok.
Av desse to biografiske vil eg tru Pleijel har størst sjanse til å få prisen, men Andersen er ein sterk outsider. Om eg skal våge meg på ei «tre på topp»-liste, satsar eg på Tiller, Pleijel og islandske Audur Ava Ólafsdóttir og romanen «Arr».
Rette staden for eit sjølvmord
« » handlar om ein islending som vil ta livet av seg. For ikkje å lage bry for dottera og andre, dreg han til ei krigssone der han reknar med at eit lik frå eller til ikkje spelar så stor rolle. Som bagasje har han verktøykassa; ein veit aldri om krigssoner har solide nok krokar i taket til at ein velvaksen islending kan henge seg på sømeleg vis.
Ja, det er humor, men det er også ei klok bok om måtar å overleve på, og om kva ein treng mest til når krigen er altfor tett på. Det å fikse på overflata skal ein ikkje kimse av, og rullen med gaffateip frå verktøykassa får eit eige lys over seg.
Livskriser er heilt klart eit sentralt tema i den nordiske litteraturen: Allereie no har vi to fiktive sjølvmord og to biografiske livshistorier, den eine meir kriseprega enn den andre.
Eit par-tre til frå sidelinja
I tillegg til favorittane, finst fleire interessante bøker på sidelina: Nielsen, til dømes: Jóanes Nielsen frå Færøyane, som er nominert for sjette gong. Og apropos det med å kjenne seg som tapar sjølv om det strengt tatt er ei ære å bli nominert; å bli nominert så mange gonger utan å vinne er truleg ekstra krevjande. Av humanitære grunnar burde altså Nielsen fått prisen.
Kvaliteten er det heller ingenting å seie på, i diktsamlinga «Gudehovud». Nielsen har ein rå, usentimental, krass tone, men her finst også lyriske stemningar og ikkje lite humor og ironi som han deler raust og rettferdig over verdas dårskap og over seg sjølv.
Diktet «Prostataherrane» har potensiale til å bli ein klassikar blant godt vaksne menn. Her finst slåande linjer, som denne meldinga direkte til Gud: «Å vere så fråverande som du er/er mistenkeleg». Så veit han det. Ein ode til Klassekampen, altså den norske avisa, har også fått plass. I «Gudehovud» går det i mange retningar. Dette er ei diktsamling det er moro å lese.
Her på sidelinja vil eg også plassere dei to novellistane Caroline Albertine Minor frå Danmark og norske Roskva Koritzinsky.
Etter eit lite sidesprang med ein roman, er Koritzinsky no tilbake i novellesjangeren der ho er på sitt beste. Novellene hennar har ofte det ved seg at det tek lang tid før konstellasjonane blir avklart, og før den tid har lesaren gjerne dikta opp sine eigne løysingar som så må korrigerast.
Slikt kan ein lære mykje av. I denne samlinga, «Jeg har ennå ikke sett verden» får fleire personar reflektere originalt over kva som skjer mellom folk: Ho som alle kallar for «raus», – kan det vere at ho berre gir blaffen, eller at ho er ein av dei som ikkje er i stand til å føle noko særleg? Tiller er framleis min favoritt, men ein pris til Koritzinsky er heller ingen skandale.
Det er heller ingen skandale, men like fullt overraskande om prisen går til Caroline Albertine Minor for samlinga «Velsignelser». Som Koritzinsky har Minor eit uvanleg fortetta, vakkert og presist språk. Begge legg vekt på ugreie relasjonar og indre kampar meir enn ytre dramatikk, sjølv om Minors historie om au-pairen som hengde seg i eit fikentre peikar seg ut som dramatisk.
Likevel er også den novella mest interessert i kva som fekk jenta til ønske seg ut av livet. Begge utforskar sorg og tap av meining, og begge er fødde på slutten av 1980-talet og tilhøyrer dermed den yngste forfattargenerasjonen.
Noveller er ein meir hemmeleg sjanger enn romanen, vanskelegare å skrive om og snakke om ettersom det er mange enkeltståande historier. Kanskje det er derfor så få novellesamlingar har vunne Nordisk råds litteraturpris? Det har i alle fall ikkje med kvalitet å gjere, ettersom den nordiske novellekunsten held eit høgt nivå, noko årets to nominerte er gode døme på.
Neppe denne gongen
Finnane kjem ofte med sterke saker og seinast i 2014 gjekk prisen velfortent til finske Kjell Westö. Årets nominasjonar er ikkje der. Olli-Pekka Tenniläs diktsamling «Ihålig grå» blir for denne lesaren aldri anna enn ordleikar og sjongleringar mellom anna med bokstaven «o».
Jo, innimellom finst slikt som dette: «I världen finns cirka tio miljoner organismarter/varav inte en enda skulle klara sig/ensam». Utan linjedeling blir dette grei prosa og ikkje stor poesi, men her finst noko å ruge på. Slikt lyser opp, det men bergar ikkje prosjektet, der kanskje vesentlege saker har blitt borte i omsetjinga frå finsk til svensk, kven veit.
Det finlandssvenske bidraget, «God morgon» av Susanne Ringell, kan på si side lesast på originalspråket svensk og er i og for seg ikkje vanskeleg å forstå, men sjangeren småfilosofisk essay/kåseri/reisepetit er -irriterande. Eit portrett av ein hund som ligg dag og ut dag inn og døyr er eit litterært lyspunkt.
Årets grønlandske bok er den tredje sjølvbiografiske i bunken, saman med ovanfor nemnde Andersen og Pleijel. I «Mit livs slædespor» fortel den pensjonerte presten Magnus Larsen om livet som prest i fleire ulike byar langs den grønlandske kysten.
Larsen har mykje å fortelje og interessante synspunkt på forholdet mellom Grønland der han blei fødd inn i ein fangstfamilie og Danmark der blei utdanna til lærar og prest. Dessverre er historia litt stivt og distansert fortalt. Eg skulle gjerne ha lese ein fyldig, velskriven biografi om denne ihuga og samansette presten.
Det var danske Kirsten Thorup som fekk Nordisk råds litteraturpris i fjor, for romanen «Erindring om kærligheden».
Foto: LEHTIKUVA / ReutersHøgst lesverdige
Då er det meir litterært fråspark i den siste trioen: Karlsson, Hansson og Pálsson, frå høvesvis Åland, Sverige og Island. Carina Karlsson skildrar i «Algot» eit gjennomført dårleg menneske som gjer omverda utrygg på 1700-talet. Kona, som han arva etter forgjengaren i jobben som båtsmann, er likevel ikkje redd han, særleg ikkje når det er brennevin med i bildet og det er det ofte.
Som norsk er det uråd å ikkje tenkje på Amalie Skrams «Hellemyrsfolket» under lesinga. Det er godt, men romanen hadde stått seg på å gje Algot litt fleire nyansar i den formørka sjela si.
Med «Tapeshavet» av svenske Gunnar D. Hansson er naturen ettertrykkeleg tilbake som sentralt tema, slik det var i «Begynnelser» – og for så vidt også i «Mit livs slædespor» der forfattaren når sitt litterære høgdepunkt i skildringane av gnistrande turar med hundeslede. Men altså Hansson.
Ein litterært skolert og klok mann, som studerer kystlinjer og dreg tidslinjer tilbake til dei første busetjingane og lenger tilbake, då berre dyre- og plantelivet rådde og då kystlinja låg ein annan stad enn i notida.
Hansson knyter også inn strofer og ting frå andre forfattarar, så denne teksten vever saman mange trådar utan å bli for eksklusiv av den grunn. Tolmod må ein likevel ha, for Hansson fer ikkje med pludder i denne essayistisk-lyriske-personlege boka. Til gjengjeld kjenner ein seg avklara og ganske klok etter å ha lese om tida som går, alt som endrar seg og krinsløpet vi alle er ein del av.
«Snart är jag död», skriv han ein stad, konstaterande. Eller kva med denne: «Långt innan de mekaniska urverken började ticka/bestämde solen över månen och insekterna». Vakkert.
Døden er nærverande på ein annan måte i diktsamlinga «Digtet husker røsten» av islandske Sigurdur Pálsson. Så er samlinga skriven etter at forfattaren fekk ein dødeleg diagnose, han døydde i fjor haust. Trass i dødstematikken, er ordet «død» knapt nemnt i denne gjennomstrukturerte og livskloke samlinga: «Nu venter han på en chance/ham hvis navn jeg ikke vil nævne/venter på en chance kan jeg mærke».
Her er glede ved livet og ved det vakre og det velforma, her er forsoning med at jorda og det formlause ventar. Det gir eit eige alvor å vite at døden henta han kort tid etter at diktsamlinga var ferdig.
Konklusjon
Døden er i høgste grad nærverande i denne eksklusive bunken av nordisk litteratur: Her er sjølvmord, mord, død og dødsrefleksjonar. Her er det evige krinsløpet og mennesket som ei av mange organismar, slik det ofte er i den nye økolitteraturen. Slik sett er dei nominerte godt plassert på gjennomsnittet av det som kjem ut: dødens mange former er eit sentralt tema langt utanfor krimsjangeren.
Eit anna sentralt tema her er livsløpet, både det fiktive og det openlyst sjølvbiografiske. Og det er her min litterære detektor tikkar høgast: for den kriseramma naturvernaren i Carl Frode Tillers «Begynnelser» og for den unge Agneta Pleijel slik ho stig fram i romanen «Doften av en man»: sjølvkritisk inntil det destruktive, utan å gje opp av den grunn. Saman med Audur Ava Ólafsdóttirs «Arr», om den dødslengtande karen som oppsøkjer krigen, dannar dei ein minneverdig favoritt-trio framfor kåringa av vinnaren av Nordisk råds litteraturpris. Noko meir? Ja: inga samisk bok i år. Inga samisk bok i fjor heller. Dette nærmar seg skulk. Kom tilbake neste gong, de er sakna!
