Det er ei fascinerande historie frå røynda Robert Löhr tek for seg i romanen. Wolfgang von Kempelens sjakkmaskin, som fekk tilnamnet ”tyrkaren” fordi det var ein tyrkar i tre som flytta brikkene, vart presentert for første gong i 1770. Det tok lang tid før svindelen vart avslørt, og kven som styrte maskinen frå innsida, er ukjent den dag i dag.
Kan hende var det slik . . .
Det gir Löhr høve til å lansere romanens hovudperson, antihelten Tibor, ein sjakkspelande, temperamentsfull og religiøs dverg. Utdraget under er henta frå det første møtet mellom Tibor og Wolfgang von Kempelen i eit fengsel i Venezia, der Tibor sit mistenkt for tjuveri og svindel.
Robert Löhr: Sjakkmaskinens hemmelighet. Omsett frå tysk av Astrid Nordang. Aschehoug 2008.
Foto: Aschehoug”Han rakte Tibor papiret. Det var en skisse av en person som satt bak et bord, eller rettere: et skap med lukkede dører. Begge armene lå på bordplaten, og mellom dem var det innfelt et sjakkbrett.
”Slik vil maskinen se ut,” forklarte Kempelen. ”Og siden den ikke fungerer for egen maskin, trenger jeg en menneskehjerne.”
Tibor gyste ved tanken, og Kempelen måtte le på nytt. ”Ikke vær redd. Jeg har ikke tenkt å sage av skallen på noen. Det jeg mener, er at noen må styre maskinen fra innsiden.”
Kempelen la fingeren på den lukkede kommoden.
Og nå gikk det endelig opp for Tibor hvorfor den ungarske ridderen hadde lett etter ham og oppsøkt ham, hvorfor han var her og opptrådte så vennlig overfor ham og framfor alt hvorfor han var beredt til å betale ham ut. Kempelen la armene i kors over brystet. Tibor ristet lenge på hodet før han svarte.
”Det kan jeg ikke gjøre.””
Overflatisk
”Sjakkmaskinens hemmelighet” er ikkje ei spesielt djupsindig eller intellektuell bok. Dei få referansane til 1700-talets idéverd er overflatiske og verkar mest som pynt, det same gjeld dei spreidde refleksjonane om forholdet mellom mennesket og maskinene. Persongalleriet er fargerikt, men ikkje framstilt med særleg psykologisk djupne. Sjakkinteresserte får heller ikkje noko bonusmateriale her; dei avgjerande sjakkpartia er skildra i vendingar så generelle at dei like gjerne kunne ha vore brukt om ein fotballkamp.
Kanskje det er urettferdig å kritisere forfattaren for hans temamessige prioriteringar, men eg sit med ei lita kjensle av at han ikkje har utnytta potensialet i historia maksimalt, slik at det kunne blitt noko meir enn ei artig røvarhistorie.
Det som driv historia framover, er kampen for å halde bedrageriet skjult og dei intrigane denne kampen fører med seg, komplette med maktkamp, spionasje, kjærleik, erotikk, mistenkelege dødsfall og hevnplanar.
God røvarhistorie
Kempelen og Tibor får god hjelp av assistenten Jakob, og det får historia også, for denne festlige og ubereknelige typen gir historia eit tiltrengt humoristisk skjær. Og spennande blir det også etter kvart: Som røvarhistorie fungerer ”Sjakkmaskinens hemmelighet” nemleg bra.
Eit grep som at Löhr startar med det aller siste møtet mellom Tibor og Kempelen, og kjem med små drypp frå denne hendinga gjennom hovudfortellinga, bryt opp historia med små avsløringar undervegs. Eg lar meg underhalde av at det verkeleg gjekk an å halde svindelen hemmeleg så lenge. Og eg mistenker at den uvissa, undringa og skepsisen som omgir tyrkaren i boka liknar på det verdsmeisteren Garry Kasparov må ha følt då han tapte for datamaskina Deep Blue i 1997: Kan ei maskin verkeleg tenke?
