Islendingane imponerer med gode bøker

Island har hatt verdslitteratur frå mellomalderen av, dei har sin eigen nobelprisvinnar, dei har samtidsforfattarar som pøser ut litterære verk i imponerande mengder og imponerande kvalitet – og dei er berre 350 000 innbyggjarar. Færre en Oslo, litt fleire enn Bergen.

For 77 år sidan, 17. juni 1944 vart landet sjølvstendig, etter å ha vore del av Danmark og før det Noreg frå 1262.

Her er ein handplukka bukett med åtte bøker til nasjonaldagen:

Drastisk kriseplan etter vulkanutbrot

• Tittel: «Reisen til livsvannet» (2018)
• Forfattar: Bergsveinn Birgisson

Denne boka er bygd på ei sann historie: I 1785 opplevde Island eit vulkanutbrot som aldri tok slutt, det skapte uår og naud i landet. Kongen i Danmark vurderte å flytte alle arbeidsføre islendingar til Finnmark og København, mens resten kunne bli att.

Planen blei aldri realisert, men i denne krisa plantar Bergsveinn ein kongeleg utsending som skal sjekke forholda. Han får køyrt seg i møte med folk og natur på den hardt prøvde øya.

Absurd og fengslande historie.

Funfact: Bergsveinn skreiv «Soga om Geirmund Heljarskinn» på norrønt. Sidan dette språket ikkje har vore i bruk på ein del hundre år, reknar eg med at originalen ikkje akkurat vart ein kioskveltar. Men boka finst på norsk også.

• Les anmeldelsen

Meisterleg Stefansson

• Tittel: «Historien om Ásta» (2017)
• Forfattar: Jón Kalman Stefanssón

Far til Ásta målar hus og møter døden etter fall frå stige. I armane på ein tilfeldig forbipasserande fortel han kor høgt han elskar dotter si og ekskona. Mens Ásta sjølv vert sett bort på ein bondegard så ho ikkje skal knuse nasebeinet på fleire gutar i klassen.

Det verbale kjem seint i denne familien; i romanen finst breva frå den aldrande Ásta til eksen.

Røff og kjenslevar livshistorie frå Stefansson – ein av mange frå den kanten.

• Les anmeldelsen

Ein verdig prisvinnar

• Tittel: «Arr» (2016)
• Forfattar: Audur Ava Ólafsdóttir

Dette er historia om sjølvmordskandidaten som dreg til ei krigssone for å ta livet sitt der, så han ikkje skaper unødig oppstuss i heimbyen på Island. Når han møter folk som har levd med krigshandlingar tett på livet, kjem døden i eit anna lys for vår mann. Men er det nok til å få han på andre tankar?

Portrettet av Jonas (49), skilt, heterofil, utan makt og utan sexliv er både sårt, tankevekkjande og lett absurd. Nordisk råd-prisen var vel fortent.

Funfact: Audur er den siste av totalt sju islendingar som har vunne denne prisen. Rekna etter folketalet, skulle Noreg ha vunne alle dei nordiske litteraturprisane og vel så det, med våre drygt 5 millionar menneske. No hard feelings, Island!

• Les anmeldelsen

Erotikk framfor fornuft

• Tittel: «Blodhest» (2010)
• Forfattar: Gerdur Kristny

I den eldre Edda (dikt nedskrivne på 1200-talet) finst diktet Skírnismál. Der avstandsforelskar guden Frøy seg i jotunkvinna Gerd og sender skosveinen sin, Skírne, for å hente henne. Han lokkar og trugar, men Gerd vil ikkje bli med før truslane blir av det harde slaget.

Gerdur snur historia om Frøy og Gerd rundt og ser ho gjennom blikket til jotunkvinna.

Frøy, som er gud blant anna for erotikk og visdom, har her late visdommen tape for den erotiske lysta.

Funfact: Fun og fun, men historia om Frøy og Gerd har i urovekkjande høg grad blitt lesen som ei vakker kjærleikshistorie. Sterk tolking, sjekk Den eldre Edda!

Kunst og galskap

• Tittel: «Universets engler» (1993)
• Forfattar: Einar Már Gudmundsson

Nokon vil kanskje hugse filmversjonen av denne romanen, der kunstnaren Páll hamnar på psykiatrisk institusjon med diagnosen schizofreni.

Ei trist historie, som Einar også skildrar med ein raus dose burlesk humor. Páll og dei andre på institusjonen har sine eigne oppfatningar av kven dei er, kva dei kan og korleis verda heng saman.

Ein suverent fortalt roman der galskap og barndomsminne, Shakespeare og Hegel og smått og stort blir til ein roman som fekk Nordisk råds litteraturpris i 1995.

Underfundig om møtet med det sublime

• Tittel: «Kristenrøkt under jøkulen» (1968)
• Forfattar: Halldór Kiljan Laxness

Underfundig og humoristisk roman om ein ung teolog som blir utsendt for å undersøkje stoda for kristenlivet i ei lita bygd ved jøkulen. Presten ligg ikkje på latsida, men han driv med alt anna enn å halde gudstenester og må finne eit kubein for å vippe bort plankane som stengjer kyrkjedøra når utsendingen insisterer på å inspisere kyrkja.

Presten forklarer at presteord blir små når du lever nær den veldige breen.

Eit standpunkt med interessant overføringsverdi.

Laxness er den einaste islendingen som har fått Nobelprisen i litteratur, til no.

Funfact: Heiter folk Kiljan på Island? Nei, Laxness tok dette namnet då han konverterte til katolisismen. Kiljan var ein irsk biskop og misjonær på 600-talet som mista hovudet bokstavleg talt, då han kritiserte ekteskapet til ein hertug. Seinare vart han helgenkåra.

Kongen blant islendingesogene

• Tittel: «Njålssoga» (frå ca. 1000 nedskriven 1280)
• Forfattar: Ukjend

Ja, dette er kongen blant islendingesogene. Her er det blodhemn og eksplisitt vald, men også ærlege forsøk på å sikre fred og orden mellom ættene på alltinget. Kvinnene er aktivt med; Hallgjerd er den røffaste kvinna i norrøn litteratur. Du trur det ikkje før du les det.

Sogene bruker ikkje tid på kvardagsliv, typisk er setningar som «han var der den vinteren». Så vaknar historia opp att når dei dreg på tokt om våren.

Litteratur i verdsklasse.

Funfact: Den einaste naturskildringa i islendingesogene er kvadet Gunnar frå Lidarende kvad då han var i ferd med å forlate heimstaden for å berge livet. Han blei så rørt av sitt eige dikt om den fagre lia, at han for heim igjen. Og vart drepen av fiendane sine.

• Høyr Norheim og Hoem fortel litteraturhistoria

Svimlande på fleire vis

• Tittel: «Voluspå» (frå ca. 900, nedskrive ca. 1200)
• Forfattar: Ukjend

Dette visjonære diktet frå 900-talet spelar ut eit kosmisk drama i 63 vers:

Dei første menneska, Ask og Embla, får liv. Gudane spelar gulltavlespel på det grøne graset i Åsgard. Men kiv og begjær etter gull startar krig mellom gudar og jotnar. Sola svartnar. Jorda går til grunne i Ragnarok. Så: Ut av kaoset stig ei ny jord.

Alt fortalt av ei myndig spåkvinne, volva som ser både bakover og framover i tid.

Diktet blei først nedskrive på 1200-talet. Svimlande, det også.

Funfact: Fenrisulven som slapp laus og sette i gang Ragnarok, var tjora med reip laga av kvinneskjegg, fiskepust, fuglespytt, fjellrøter, lyden av kattepoter og bjørnesener. Kvar tok dei det frå?

• Høyr Norheim og Hoem fortel litteraturhistoria

Anbefalt vidare: