Er du fræg? Då er du i så fall gild og gjev, ein folk snakkar om. Ordet ”frægd” er dermed i slekt med ære, og noko kollektivet må sloss for å få tilbake dersom eit enkeltindivid innanfor kollektivet skulle ha blitt spotta eller blitt fråteken ære på annan måte.
Det har ikkje vore så mykje snakk om frægd dei siste hundreåra. Men ”ære” har derimot kome inn i norsk debatt, då gjerne som del av den kulturelle arven til folk frå andre deler av verda. I romanen Frægd let Seljestad livet på ein eplegard i Hardanger bli styrt etter ideal frå vikingtida, der det var viktig å vere fræg og der ein gjerne ropte på Odin når det røynte på.
Donald og Odysseen
Av dette kjem det mykje moro. Men under lesinga dukkar eitt spørsmål opp stadig oftare, nemleg dette: Er det noko meir her enn berre moro? Vil forfattaren seie noko om ære, eller om eplebønder eller om tradisjonar? Etterkvart blei dette spørsmålet såpass påtrengande at det ikkje var så moro lenger. Lat meg først ta for meg det som var moro, for deretter å forklare kvifor morskapen fortok seg:
For det første tek Seljestad her i bruk eit vyrdeleg nynorsk, fullt av ord som berre finst i eldre tekster. Å møte att desse orda er ei ekte glede for denne lesaren.
For det andre kjem det mykje komikk ut av å skrive mandige vikingdåder -som drap med øks- inn i livet til ein 10-åring som slit litt med å henge med i skuletimane. Her finst kostelege situasjonar, ikkje minst der traktoren får vere med på kjøret. Kollisjonar mellom ulike normer eller univers er eit uoppsliteleg grep i heile litteraturen, frå sjøreisene i Odysseen til Donald Ducks mange turar med Petter Smarts tidsmaskiner.
I norsk samtidslitteratur finst ferske døme på slike sivilisasjonsklasj i minst to kritikarroste og framifrå romanar: Cornelius Jakhelln let Odin og dei andre prøve seg i vår samtid i romanen Gudenes fall. Karl Ove Knausgård skriv i En tid for alt historier frå det gamle testamentet inn i ei ramme som liknar på norsk 1800-tal.
Kvar vart det av vitsen?
Det er altså ikkje sjølve grepet med vikingtid i eplehagen som gjer denne romanen vanskeleg å forstå. Problemet er, slik eg ser det, at romanen ikkje veit kva den vil. Alle romanar må byggje opp sin eigen, indre logikk. Det er ikkje noko problem å la folk flyge eller leve under jorda eller i to tidsepokar, berre romanen skaper ei ramme som gjer at lesaren aksepterer at innanfor desse to permane er det akkurat slik det er. Problemet oppstår når forfattaren bryt sine eigne rammer. Då er det fort for ein lesar å lure på kva som er vitsen.
Seljestad etablerer roller og konfliktar, for så å bryte dei oppatt like etter. Når ein hovudkonflikt går mellom svenskar og nordmenn, så blir det pussig at svensken bryt ut i Håvamål. Eller kvifor skal bestefar vere den som jodlar i veg på svisker frå popmusikken?
Det ligg ingenting i karakteren som sannsynleggjer slike utbrot, dermed vert det berre skurr, eller påfunn. For dette er ein roman der påfunna har fått frodige livsvilkår. Såpass frodige at det til slutt verkar som om det er påfunna og sidespranga som er sjølve poenget. Og då dukkar altså spørsmålet opp: Er dette ein roman som berre vil vise fram kor mykje moro det går an å få ut av eit litterært grep?
Rotar bort æra
Med fare for å verke humørlaus, må eg vedgå at dette grepet ikkje er nok til å bere heile romanen. Ulike førestillingar om ære er såpass aktuelle og kompliserte at ein roman som tek opp dette som tema utan å gje lesaren ein einaste ny tanke om saka, verkar som ei avsporing. Dette kunne ha vore ein viktig - og morosam - roman. Men han har ikkje blitt viktig, og då er han ikkje så morosam heller.
