Var med å dumpe ammunisjon i Mjøsa på 50-talet

Hopp til innhold

– No tenker eg på at dette er drikkevatnet vårt. At eg har vore med på dette. Det er jo forferdeleg eigentleg, seier Bjørn Karlstad.

Sommaren 1958 var han 14 år og var med bestefar sin ut i båten «Kvik» på Mjøsa. Raufoss Ammunisjonsfabrikker hadde hyra dei til å bli kvitt defekt ammunisjon.

– Det var alt frå TNT til ein meter lange granatar og geværammunisjon, fortel Karstad, som no er 76 år gamal.

76-åringen trur dei dumpa to lastebillass i veka rett ut i vatnet den eine sommaren. Og dette dreiv ein med heilt frå rundt 40-talet til 70-talet.

Granatar i oppløysing

Forskarar frå NTNU i Trondheim jobbar med å kartlegge botnen av innsjøen. Dei leitar etter ammunisjon, men også gamle vikingskip.

Dei var ute og filma under vatn tidleg i desember. Då dei zooma inn på nokre gamle granatar, vart dei overraska.

– Det var openbert for oss at det der ikkje er vel bevart. Det har vore kraftig nedbryting og endring i metallet, seier forskar, Øyvind Ødegård.

Han fortel at ein har trudd at dette ikkje ville bli bryte ned på fleire hundre år, sidan det ligg i ferskvatn. Men etter å ha sett bileta, trur Ødegård ein må tenke om igjen.

– Det er ikkje veldig langt frå inntaket til drikkevatn. Og vi veit ikkje heilt kva som er inni det, seier han.

Fleire hundre tonn

Mjøsmuseet har fått alle arkiv frå Raufoss ammunisjonsfabrikk. Dei fortel at ein truleg begynte å dumpe ammunisjonen etter det skjedde ei dødsulukke medan nokon prøvde å desarmere våpen.

Å kaste det i vatnet verka enklare og tryggare. Ein har lenge visst at om at det ligg rundt 100 tonn der. Men dokumenta viser noko anna.

– Det er betydeleg større volum enn som har vore kjent i dag og det er fleire dumpeplassar, seier Arne Julsrud Berg ved Mjøsmuseet.

Mange båtlastar ammunisjon gjekk ut i innsjøen kvar sommar. Og på kvar båttur hadde dei med 10–15 tonn.

– Vi snakkar kanskje om mange hundre tonn, seier Julsrud Berg.

– Bør vurdere å rydde opp

Naturvernforbundet seier det finst dømer på slik dumping over heile verda. I Noreg drog ein ofte avfall ut på isen slik at det forsvann på våren.

– Ein kan seie at Noreg var eit U-land på korleis ein handterte farleg avfall og det kjem tilbake til oss no som ein bumerang, seier Per-Erik Schulze, som er marinbiolog i Naturvernforbundet.

Schulze seier ein ikkje veit mykje om kva som er inne i ammunisjonen. Men det kan bli skadeleg om det går hol på.

Han meiner ein bør vurdere å rydde opp eller dekke det til. Natur og ungdom meiner det er viktig å sjekke drikkevatnet ofte.

– Er det fare for drikkevatnet, må ein gjere noko med det, seier Markus Refsdal i Natur og Ungdom i Innlandet.

Det har vore snakka om at det beste kanskje er at det får ligge der. Refsdal seier ein må vere heilt sikker på at det ikkje er farleg i så fall.

– Ein har vore heilt sikker på fleire ting som ikkje skulle gjere skade, men som har gjort skader likevel, seier han.

Kan vere farleg å rydde

Miljødirektoratet er usikker på om det er naudsynt å ta opp ammunisjonen. Og at det i nokon tilfelle er tryggare å la slikt få ligge.

– Ammunisjonen utgjer jo ei fare utover å vere ei forureiningskjelde. Dei kan jo eksplodere kanskje, kva veit eg. Det er to omsyn som er viktig, seier Harald Sørby, som er seksjonsleiar i direktoratet.

Forsvaret overvakar drikkevatnet. I haust gjorde Forsvarsbygg undersøkingar av vatnet for å sjå om ammunisjonen lek eller ikkje. Resultata kjem i ein rapport januar 2021.

– Det vi har sett av rapportane dei har levert så langt er det ikkje umiddelbar grunn til bekymring. Det er avhengig av korleis det utviklar seg, seier han.

– Snakka aldri om miljøet

Bjørn Karstad måtte styre båten «Kvik» då dei var ute for å dumpe avfallet. Han titta på dekket og såg kasser med alt frå TNT til granatar og tyske gevær.