Eminensen med mensen

Framleis må eg øva på å seia ordet utan å raudne.

Mensen.

Eg har det, du har det kanskje. Halve verda har, skal få eller har hatt det. Likevel er det som om det er tabu i det heile tatt å nemna det.

I TV-reklamane er mensen blått, i gymtimen heiter det at ein har vondt i magen. «Alle» kan ninja-grepet der ein snik tampongen opp frå veska og inn i ermet før ein går på do.

Med den nye mensen-emojien har den offentlege samtalen den siste tida handla om det me «aldri» snakkar om.

Og like før kvinnedagen 2019 er dette spørsmålet framleis aktuelt:

Kvifor er mensen så vanskeleg?

Eg byrja å lura på dette då eg som student oppdaga at sjølv me unge, liberale og opplyste damene sleit med så banale ting som å kjøpa ein pakke tampongar på butikken, utan å få tvangstankar om å lessa på ein drøss med andre ting også. For å prøva å finna svar på dette, tok eg ein prat med meg sjølv og fem andre kvinner.

Svara var både overraskande og forventa. Dei fekk meg ikkje berre til å undra, bli meir opplyst og uroa – men også til å le og minnast eigne erfaringar og tankar.

Har du livmor hugsar du heilt sikkert første gong du fekk mensen. Kanskje hugsar du også kor sjukt det kjendest og kor uaktuelt det var å fortelja om. Eller kor stas og etterlengta det var.

Me har alle vår unike historie, men felles for dei fleste er at me hugsar det som om det var i går. Eg veit i alle fall at eg gjer det. Sommaren 2005 går aldri i gløymeboka.

Eg er på hyttetur på fjellet – med berre pappa frå næraste familie. Seks timar å gå frå elektrisitet, sivilisasjon og alt av bind og tampongar. På ein mørk utedo 1000 meter over havet, kikkar eg ned i trusa og lurar på om verda køddar med meg.

Min første mens.

Det sit som spikra i minnet. Men kva med alle andre? Korleis opplevde dei det? Kva tenkte, gjorde og følte dei? Eg måtte spørja veninna mi Maria, om hennar historie.

Hjelp, Facebook!

Så oppskakande og så flaut å fortelja om. Sjølv om historiene våre er unike, er det for mange ein fellesnemnar at ein vart stressa. Redd. Flau.

Når ein nett har fått kvinndomen bardust ned i trusa er det som regel vanskeleg å prata om. Kvifor? I jakta på svar søkte eg til Facebook for å høyra kva folk der kunne fortelje.

I dei opne gruppene fekk eg kjapt beskjed om at ingen ville høyra om ekle mensen-historier. Men i dei lukka jente- og kvinnegruppene var mottakinga ei anna. Forteljingane fløymde ut.

Flaue, kvardagslege, skumle og morosame forteljingar om dagen me aldri gløymer.

Det er kanskje ikkje så rart at minnet sit så sterkt i. For kva er no dette? Blod i trusa? Ein heilt vanleg tysdag? Ein kan bli stressa av mindre.

Men korleis var det før? Var det som då eg fortvila sat på utedoen og såg livet i revy?

Eg måtte snakka med nokon som kunne fortelja og fekk tips om Ingeborg Losnegard (97). Eg heiv meg i bilen og besøkte ho på Stord.

Det er 85 år sidan Ingeborg fekk mensen for fyrste gong. Synst ho det var like stort og minneverdig som meg og veninna mi Maria?

I det vesle øysamfunnet Lundøy i Austevoll på tidleg 30-talet, var det berre vener og andre ein kunne støtta seg på for å få informasjon om mensen og seksualopplysing.

– Heldigvis var eg litt informert av den to år eldre veninna mi, som sa det gjekk bra. Det var ikkje mykje snakk om elles, men me visste at det var naturleg og kom ein gong i månaden. Så då var det berre til å grua seg til den første dagen med «vondeveka».

I 1934 fekk ho «den månadlege» inn i livet for fyrste gong. Om lag tre kvinnsaldrar seinare fortel ho om det som om det skjedde i går.

– Eg hugsar det godt. Eg var 12 år gamal, det var kveld og kledde av meg. Då såg eg at det var kome blod på underkjolen.

Tanta sov også på same rom. Ho såg det og sa forskrekka: «Oi, kva er det du har fått?»

12 år gamle Ingeborg vart litt betenkt, men trøysta seg med orda til veninna: det går bra.

Den første dagen vart ho sengeliggjande og fekk besøk av bestefaren på rommet. Det gjorde inntrykk. Han var nesten aldri på rommet til kvinnene.

– Han kom opp til meg med eit glas brennevin og sa: «Ta dette. Det skal både varma og lindra».

Ho tok i mot og gjorde som ho vart fortald.

– Det var min første dram, minnast ho med eit smil.

Strikka bomullsbind. Det er kanskje ikkje dét eg og du ser for oss som prima sanitetsutstyr. Men for Ingeborg var det det.

I starten sydde mora flanellsbind til henne. Store, tjukke og breie. Nesten bleieaktige i tjukkleiken.

Då ho var 18 år gamal byrja ho jobba i teneste hos to vaksne damer og dei lærte henne å strikka bind. Lettare og tynnare enn flanellsbinda, var Ingeborg svært nøgd med den nye kunnskapen.

– Det vart eit anna liv då!

Eitt av binda har ho teke vare på. Sirleg strikka i kvit, tjukk bomullstråd i tre lag, med to hektehól på endane.

Det var ingen libresse-venger som klistra seg fint rundt trusekanten. Å festa binda var ein heil operasjon å få til.

– Me hadde eit slags belte i strikk rundt livet som me kunne hekta bindet fast i framme og bak. Ein skifta to gonger om dagen og la gjerne dobbelt på natta. Kvar dag vaska me dei og hengde til tørk fram til storvasken som var kvar fjortande dag.

Meir naturleg før?

85 år er gått sidan Ingeborg først fekk på flanellsbindet og styrta brennevinet.

Sidan då har me blitt eit opnare og meir liberalt samfunn. Me har menskopp, bind og tampongar i stort utval i alle butikkar. Me har fått meir kunnskap og kan finne svar på alt me lurer på. Likevel er det som om me ikkje har kome så veldig langt likevel.

Truleg har du høyrt andre ord for mensen, men kvifor har me alle desse kallenamna? Er det fordi mensen er så lite innanfor å snakka ope og fritt om endå?

Jordbærveka – perioden – tante raud – styggeveka – plopp – den månadlege – røde Sara – filletanta – tida mi – rauddagane – besøk – reglane – kommunistveka – ulukka – damemagen – vondt i magen – løpetid – kvinnegreia – musesjuke – den unemnelege – raudfoss – vondeveka – tingen – den raude brigade

Like før nyttår kom Camilla Mørk Røstvik med ein forskingsartikkel (ekstern lenke) om opplevinga av mensen på tidleg 1900-talet. Ho fortel at mensen er mykje meir skjult i dag enn tidlegare.

– Det er nærast eit paradoks at norske kvinner framleis synest det er flaut med mensen. Samstundes ser me at dei kommersielle kreftene gjer alt for å gjera det til noko ein skal skjula. Når såg du sist mensblod som ikkje var ditt eige?

I Noreg hadde ein ikkje eingongsbind før på 60-70-talet, og tampongar endå seinare. Då måtte ein som Ingeborg, bruka klutar eller anna tøybind.

– Ein greidde kanskje ikkje vaska kluten heilt rein og folk kunne sjå flekkar når det hang til tørk. Sånn sett fekk ein eit meir kvardagsleg forhold til mensen enn me kanskje har i dag når ein gjer alt for å skjula det.

Orda hennar treffer meg midt i ryggmergsrefleksen. Berre ta tampong-situasjonen: Eg pakkar den inn i hundre lag med dopapir. Passar alltid på å gøyma det under det øvste laget i boset før eg går.

Eg vil jo halda det skjult. Heilt skjult.

Bittersøte minner

I klassen til Camilla var det heilt motsett. Her var det mykje snakk om mensen og om å gjera å få det først.

– Eg vart så stolt då eg fekk mensen og gleda meg til å kunne fortelje det på skulen.

Ho hugsar at det skjedde ein fredag, for då laurdagen kom visna gledeskjenslene.

– Det var så vondt og eg kunne ikkje ein gong bruka smerta til å få fri på skulen! Heile helga var øydelagt. Det var så vidt eg kunne sjå på pappa, fordi eg var så sint på at dette var noko berre kvinner måtte gjennom.

Smerta kom overraskande på 11-åringen som aldri hadde lært om dette i seksualundervisinga.

– Det handla jo berre om reproduksjon, å bli kvinne og kva produkt ein kunne bruka.

Etter kvart minnast ho at mensen vart meir kopla til sex og skam.

– Me hadde jo heller aldri sett mensen andre stader, så me lærte på ein måte at det var slik det skulle vera: skjult.

I heimen hadde ho opne foreldre som kunne snakka om kropp og mensen, heilt naturleg.

– Det trur eg var ein veldig viktig korreksjon til det skamfulle blant folk på min eigen alder.

Foreldre, ja. I jakta mi på svar vart det tydeleg at eg måtte snakka med mamma: Florence Eide. Den personen eg kanskje helst skulle sett å ha vore stuck på hytta med då eg fekk mensen første gong og som alltid har prøvd å læra meg å vera open og fri til å snakka om mensen.

– Her i Noreg er de opne om alt, men det verkar som om mange unge synst det er flaut likevel. Viss ungdomen veit kva det er, kvifor er dei flaue då? Det har eg aldri skjønt.

Mamma vaks opp i Peru på slutten av 70-talet. På den katolske jenteskulen ho gjekk på var det inga seksualundervising. Dette førte til at det var fleire jenter som ikkje ein gong visste kva det var første gong dei fekk mensen.

Sjølv var ho sist ut til å få mensen, men med fem eldre søstrer vart ho likevel tidleg «menseneksperten» i klassen.

– Fordi folk visste så lite, synst mange det var veldig flaut. Eg visste meir og kunne fortelje og snakke om det, og etter kvart vart det mindre flaut for alle. Det vart heller motsett: at ein var glad for å kunne sei at ein hadde fått mensen og spurde kvarandre om det.

Mamma var blitt 15 år gamal då ho fekk mensen. Etter å ha høyrt forteljingar om kor vondt og ekkelt mensen var frå vener og søstrer, var ho eigentleg berre glad for å ha sloppe å få det tidlegare enn nødvendig.

– Eg hadde vore kvalm heile dagen og trudde kanskje det var noko eg hadde ete. På slutten av skuledagen gjekk eg på do og skjønte med ein gong kva det var. Med to ubrukte lommetørkle laga eg mitt første bind.

Om lag halvparten av britiske jenter mellom 14 og 21 år skammar seg over å ha mensen, ifølge ei undersøking (ekstern link) gjort i 2018. Samstundes har me sjeldan hatt meir kunnskap og informasjon om mensen.

Som mamma sa: kvifor skammar me oss då?

Dette har helsesjukepleiar Agnes Giertsen vore oppteken av i mange år. Ho har møtt fleire hundre ungdomar midt i mensenalderen og kan kanskje gi nokre svar.

– Det er jo litt spesielt at ein har sex med fire personar og fortel om det utan problem, men ikkje klarar å sei at ein har mensen.

Ho trur folk gløymer at mensen er ei kroppsvæske på lik linje som snørr, sæd og øyrevoks.

– Me må snakka meir om mensen som det det er: eit teikn på at ein er frisk og sunn!

Første gong ho sjølv fekk mensen står heilt tydeleg i minnet.

– Eg var på badet og oppdaga blodet i trusa. Sjølv om mamma hadde fortalt om det og vist meg binda, torde eg ikkje sei det til nokon. Eg veit ikkje heilt kvifor, men eg sa ingenting.

Seinare på dagen var dei på besøk og Agnes fekk panikk.

– Eg sat i ein fin stol og torde ikkje reisa meg. Eg hugsa kor stort bindet såg ut og ante jo ikkje kor mykje blod ein skulle forventa. Så eg sat limt til stolen, livredd for å reisa meg og oppdaga at eg hadde etterlate masse blod i stolen. Men det var sjølvsagt ingenting der.

Eg kjenner meg så godt igjen. Kor mange gonger har eg ikkje dobbel- og trippelsjekka setet eg reiser meg frå, berre nett for å sjå at eg ikkje har etterlate ein massakre i stolen utløyst av nyset eller latteren min.

Mensen i verda

Tala frå England er ein ting, men korleis er det på resten av kloden?

I mange delar av verda er mensen svært tabu og knytt til skam og ureinskap. Ikkje berre fører det til eit stort fråfall i utdanninga for jenter, men kunnskapen om mensen blir også låg.

Både peruanske mamma og 97 år gamle Ingeborg vaks opp utan seksualundervising og hadde vener som ikkje visste kva mensen var. Dette er det også i dag mange som opplever.

Verst er det kanskje i Afghanistan og Malawi der undersøkingar viser at heile 51 prosent av jenter i Afghanistan og 82 prosent i Malawi, ikkje har høyrt om mensen før dei får det sjølv.

Dette viser kor gale det kan vera, men helsesjukepleiar Giertsen fortel at me heller ikkje er skjerma frå dette i Noreg i dag.

– Også her møter eg ungdom heilt opp på vidaregåande som ikkje veit kva mensen err.

Ho fortel at det er særleg minoritetsungdom som er utsett.

Eit oppgjer med haldningar

Mange av oss trur me er opne og liberale, men slit sjølv med ordet «mensen». Eg måtte prata med ei ung stemme til, for å finne ut om det verkeleg ikkje blir betre.

Mira Thiruchelvam frå Bergen kjem ikkje på eit einaste kallenamn på mensen når eg spør ho. Perfekt. Me møtest for ein prat.

Ho hugsar godt første gong ho fekk mensen, kort tid etter ho først lærte om det på skulen.

– Eg synst det var skummelt og grein i senga. Mamma og pappa måtte trøysta meg på sengekanten.

Fordi ingen snakka om det, trudde 11-åringen at ho var den einaste i klassen som hadde fått mensen.

– Eg følte nesten det var kriminelt. Og så følte eg veldig på at det var ein overgang frå å vera barn til å bli kvinne. Eg ville jo ikkje bli vaksen.

Mira har vakse opp i Bergen med tamilske foreldre og eit stort tamilsk nettverk. I den tamilske kulturen vert det verkeleg feira, og foreldra hennar inviterte vener og familie frå inn- og utland til feiringa. Ei slags konfirmasjonsfeiring der ein markerer overgangen frå barn til kvinne, over to dagar med fest og ulike ritual.

– Det er ei fin feiring, men eg synst det kan bli litt for mykje. Eg er usikker på om eg vil vidareføra tradisjonen til mine framtidige barn.

Sjølv om den første mensen vert feira, er mensen elles svært tabu i den tamilske kulturen.

– Ein snakkar aldri om mensen, men brukar andre uttrykk og seier heller «vondt i magen» eller «ho har det ikkje bra i dag» og liknande.

Foreldra til Mira er hinduar, noko ho sjølv også var tidlegare. Som barn vart ho råda frå å gå i tempelet i byen medan ho hadde mensen.

– Eg ville vera litt rebelsk og gjekk likevel. Eg prøvde også å snakka ope om mensen med folk i tempelet. Nokre meinte det berre var tull og nokre mødrer ville ikkje at eg skulle snakka med barna deira om mensen. Men eg håpar ting endrar seg.

I India er det i dag ei heilt dagsaktuell problemstilling at kvinner ikkje får gå i tempel under menstruasjon, fordi det vert sett på som skittent og ureint.

Sjølv er ikkje Mira hindu lengre og fortel at dette er ein av grunnane til det.

– Viss ein skal diskriminera kvinner ut ifrå noko så naturleg, er ikkje det noko eg støttar.

Sei det som det er!

Mensen. Gjennom denne prosessen har eg øvd meg på å seia det unemnelege ordet. Ikkje bruka kallenamn, ikkje raudne og eg har til og med sagt ordet til pappa for første gong. Kvifor trudde eg at det skulle bli rart og skummelt?

For så mange av oss er mensen noko som skal skjulast og haldast hemmeleg. Tia i hel, skjult i bosdunken og flaut å bli konfrontert med. Men det er jo sjukt stress å halde på slik. Stress og hemmeleghald med heilt kvardagsleg, naturleg mens.

Det gidd me vel ikkje meir?

Så neste gong du skal ta tampongen ut av veska – ikkje snik den inn i ermet på veg til do.

Må du skifta på offentleg toalett – ikkje host eller lag lyd for å kamuflera lyden av bindet.

Har du på deg kvit truse – ikkje sjekk kvart 2. sekund om du har blødd igjennom.

Skal du kjøpa ein pakke tampongar på butikken – ikkje less på ti andre ting du eigentleg ikkje treng for å skjula pakken.

Skal du vaska menskoppen og vil fortelje at andre må halda seg unna kjelen – ikkje lat som om det er fordi den er radioaktiv.

Neste gong tante Raud kjem på besøk – sei det som det er:

Eg har mensen.

.

.

Kva kan du om mensen? Ta quizen her!

VIL DU LESA MEIR?

• 12 ting du bør vite om mensen
• NRK Supernytt om mensen
• – Trudde menn hadde mensen
• Her feirer de Dinosas menstruasjon
• – Seksualundervisningen er for dårlig