Tvangsevakuert som ti-åring

Det er ein våt oktoberdag i Elverum. Regnet fell meir insisterande enn vanleg over småbyen nederst i Østerdalen. Her har 80-åringen Gerd Akselsen budd store delar av livet. Bilete på veggen i det koselege rekkehuset langs Strandbygdvegen viser små glimt av eit langt liv. Barn, barnebarn, oldebarn. Eit maleri av brusande hav. Ei klokke. Tida som går.

I fanget held ho eit svartkvitt bilete av ein fjord. Ei gammal kyrkje innerst i fjordbotn, små, fattegslege hus. Eit glimt av ei anna tid. Ein barndom i ei anna verd.

– Kjøllefjord er jo som ei gryte, kan du seie. Du har sjøen og husa og fjella.

Gerd Akselsen fortel med liten, men tydeleg stolhet i stemma, om barndommens bygd. Om kyrkja frå 1738, som etter sagnet vart reist av ein overlevande etter eit skipsforlis. Om samhaldet i trange kår. Om onklar og besteforeldre, foreldre og søsken. Og om ein krig dei ikkje merka mykje til, før den store sorga ramma vinteren 1943.

Faren kom ikkje heim igjen frå det stormfulle havet. Han forsvann etter å ha blitt tvinga ut for å hente forsyningar til tyske soldatar. Mora sat aleine igjen med ansvaret for fem barn.

Og Gerd fortel om 4. november, 1944.

4. november, 1944

Det var ein vakker morgon. Sola skein frå skyfri himmel, men på vågen låg det mange krigsskip, noko som ikkje var vanleg i vesle Kjøllefjord.

– Eg vart redd, og vekte ho mamma og spurde kva dette var. Vi skjønte jo ingenting, for det hadde ikkje vore så mange tyskarar hos oss.

På butikken hang det eit oppslag om at ein frå kvar familie måtte komme på eit folkemøte utanfor skulen. Mor til Gerd ville ikkje gå, men sendte jentungen i staden.

– Og eg gjekk eg, veit du, saman med onkelen min. Ti år gammal.

Beskjeden dei fekk var brutal:

– Heile Finnmark skulle brennast. Og Kjøllefjord skulle brennast same kvelden.

Dei pakka det dei hadde, og gøymde mykje av det i ei hole i fjellet. Med seg ned på kaia om kvelden hadde dei berre den godkjent bagasjekvota på tre kilo kvar. På veg mot sjøen og dei tyske skipa, kom Gerd på at dei hadde gløymt å sleppe ut katta. Gerd og systera sprang heim, fann katta, og overlet ho til si eiga skjebne. Så sprang dei attende til kaia der mora og tre yngre syskjen venta. Der gjekk familien ombord. Til ei uviss framtid i det tyskarane kalla "eit nytt Noreg".

– Vi fekk stå ei stund ved rekka og sjå utover. Og då klokka vart ti på kvelden byrja dei å tenne på ytterst ute i fjorden. Det var tre hus som stod i brann. Då kom ho mamma og sa at vi ungane ikkje fekk lov til å stå der lenger. Då var Finnmark i flammer.

Lang dags ferd mot sør

Gerd fortel at ho ikkje forstod så mykje av det som skjedde rundt henne. Men ho visste at dei skulle sørover, og at mora kanskje måtte jobbe for tyskarane.

–Vi grudde oss veldig til det, for då måtte vi på barneheim.

Første stopp på reisa sørover var domkyrkja i Tromsø. Fleire hundre personar vart innlosjerte i kyrkja, og Gerd og familien fann eit krypinn bak altertavla. Gerd fortel om mange og sterke inntrykk for ei lita jente:

– Nokre fødde barn der. Andre vart galne, mens atter andre skunda seg å gifte seg mens dei var i kyrkja.

Dei reiste vidare. Først til Mosjøen, der det var avlusing. Gerd har ingen særskilte minner om brutal framferd frå dei tyske soldatane. Men det var vinter, og det var kaldt. Dei fraus mykje, og var svoltne.

Den einaste maten dei fekk undervegs var ein porsjon tynn grønnsakssuppe om dagen, servert i blekk-krus. I Melhus utanfor Trondheim var det avlusing på nytt, før dei vart frakta til jernbanen og sette på eit tog.

– Det var kuvogner. Vi sat på golvet i vogner fulle av evakuerte folk.

Til Hedmark og Elverum

Endestasjonen var Grinder i Solør. Her vart familien på seks innkvartert på brakker i ein såkalla AT-leir. Familien på seks fekk eige rom, og dermed vart i allefall butilhøva litt betre. Men kosten, grønnsakssuppa, var den same.

–Men no var suppa på tallerken! Eg gløymer ikkje den tallerkenen, ler Gerd. Den var kvit med blå kantar, og så stod det AT. Det var spesielt, men det var slik vi overlevde.

Like før jul vart familien frakta til garden Grønli i Hernes utanfor Elverum. Først med tog, og så med lastebil.

Då dei kom fram sat tenestefolka og åt. Julemat, pølser og store kjøttkaker.

– Det lukta så godt, og vi gledde oss fælt til også vi skulle få mat.

Men nedturen vart stor for flyktningefamilien frå Finnmark. Også denne gongen var grønnsaksuppa alt dei fekk. På Grønli vart familien innkvartert på drengestova. Men noko julefeiring vart det ikkje, jula 1944.

Tida gjekk, men ut på vinteren måtte dei flytte igjen, denne gongen til nabogarden. Der budde dei i ein stor dansesal som var så kald at nattpotta fraus.

– Men folka der var snille, seier Gerd.

Då freden kom gret flyktningebarna over vertane sine som vart førte bort av norske soldatar.

– Dei var jo nazistar, veit du, seier Gerd stille.

Freden og livet etter

Straks krigen var slutt, reiste dei fleste slektningane til Gerd nordover igjen. Dei ville bygge opp igjen Kjøllefjord og Finnmark. Men mor til Gerd ville ikkje reise. Ho hadde mista forsørgaren sin, og hadde lite å reise heim til.

– Ho traff ein ny mann. Ein snill mann, og han bygde hus på Løvbergsmoen i Elverum. Og der vart vi buande.

Men Gerd bar på draumen om å få sjå barndomsheimen igjen, og 18 år gammal reiste ho nordover mot viljen til mor si.

– Kjøllefjord var heilt forandra. Alt var nybygd etter krigen, og husa var fine.

Den gamle kyrkja var borte, og huset ho vaks opp i, var ikkje meir. Men Gerd lika seg i Kjøllefjord. Ho jobba, først på ein butikk og sidan på kafè. Det var optimisme og framtidstru, og fiskeria og fiskebruka gjekk så det susa.

– Og så traff eg den store kjærleiken, gifta meg og fekk eit barn. Og då ville ho mamma slett ikkje at eg skulle vere i Kjøllefjord. Så da flytta vi ned hit igjen.

Heime?

Elverum er heime for Gerd no. Her har ho fostra opp fire barn, og hatt eit langt og godt arbeidsliv som servitør på ulike hotell og kafèar. Og ho jobbar framleis. Jevnleg stiller Gerd på jobb når kafèen ved Norsk Skogmuseum i Elverum treng ei erfaren serveringsdame.

– Eg trur ikkje det er mange i Elverum som ikkje er blitt servert av meg, smiler Gerd.

Ho er bestemor til fire vaksne barnebarn, og ventar snart sitt sjette oldebarn.

Men kvar sommar lengtar Gerd framleis nordover til Kjøllefjord.

– Eg har tenkt mykje på det. Korleis livet hadde vore dersom krigen ikkje hadde komme?

Det kan ein lure på, seier Gerd Akselsen. 70 år etter at Finnmark brann.