Sinn vs. medisin

Tunge auge glir opp, og sløvt blikk stangar i ein hard og ukjend vegg. Bedøvde sansar tek inn forvirrande, nye og sterile omgjevnader. Minnet frå dei siste timane, dagane og vekene er vekk. Døra på Åsgård psykiatriske sjukehus i Tromsø er låst, og Kjetil hugsar ikkje kvifor. Kanskje like godt.

Turen på ambulanseflyet med politieskorte er eit svart hol i minnet. Kroppen og hovudet er knebla av medisinar. Ei kjensle han skal bli vand med i åra som kjem.

Det var her det starta, livet hans i psykiatrien. Denne neddopa dagen på slutten av nittitalet er kaoset i hovudet komplett, og han veit heldigvis ikkje at dei neste to tiåra skal bli maratonversjonen av David mot Goliath. Kjetil mot Kjetil.

Me møter han i det jula har byrja å glitre i Alta 2019, og forstår fort at ingen har gått sigrande ut av kampen. Den tek ikkje slutt. Men det er han førebudd på å leva med – og læra av. For Kjetil er kvar dag mental balanse på slakk line, og eit eksperiment med eigen psyke.

I regi av staten.

Ein psykiatri i spagat

Det var frustrasjon som starta det heile. Brukarar samla seg og pressa for politisk gehør. Det fekk dei.

I 2015 sende Helsedepartementet ut eit oppdragsbrev til dei regionale helseføretaka. Innan 2016 skulle alle pasientar i psykisk helsevern kunne få tilbod om hjelp utan å måtte ta medisinar, så langt det vart vurdert forsvarleg.

Store ord hagla i diskusjonen. Fagfolk har kalla det eit paradigmeskifte, nybrottsarbeid, og demokratisk psykiatri. Men også kunnskapslaust, sjansespel, og eit eksperiment utan forsking. Helseministeren har blitt hylla og steina om kvarandre for ei avgjerd som kan endre fagfelt og framtid for pasientar.

Det handlar om ein psykiatri i spagat, og om pasientar som vil bestemme over eiga behandling, psyke, liv og helse. Om problem med overmedisinering, og problemet med å definere fagleg «forsvarleg» – når ein ikkje sikkert veit kva som er forsvarleg.

Norsk helsevesen går i spissen for eit forsøk som kan utfordre inngrodde sanningar om korleis ein forvaltar psykisk sjukdom.

Over halvparten av pasientane i ein fersk studie sa at dei ønska seg tilbodet.

Ingen veit om medisinfri behandling blir suksess eller mageplask, men mange er spente.

Kjetil er bare takksam. For han skulle dette bli redninga.

Følelsesmessig whiplash

Tilbake i Finnmark 2019.

Blåleg morgonlys og kvit snø krasjar mjukt utfor vindauga i andre etasje. Frå den vesle leilegheita midt i Alta sentrum ser ein ned på ein frosen by i ferd med å vakne.

– Korleis har du det i dag?

– Tja ...

Blikket slår i golvet, og han dreg på svaret.

– Ikkje heilt topp. Denne dagen kan slå begge vegar. Både i hyper og motsett. Sov ikkje så bra i natt. Søvn er alfa omega. Kanskje viktigast av alt.

– Var du nervøs for å få besøk av oss?

– Var nok det.

Kontrastane skrik.

Den røslege mannen med skjeggstubb og arbeidsnevar har rak rygg, klart blikk, og stødig stemme. Samstundes har han bipolar liding, kompleks PTSD, tvangsbehandling og fleire sjølvmordsforsøk på CV-en.

Ein skal ikkje dømme boka og så vidare, men det er lett å gløyme.

49-åringen kan oppleve følelsesmessig whiplash fleire gonger om dagen, og viss han mistar kontrollen blir han psykotisk.

Pillene fungerte som psykiske kollisjonsputer. Så korleis klarer han seg utan? Og korleis unngå å krasje? Sjukdomen er kronisk, og symptoma må han leve med.

Livet er likevel betre enn på lenge. Han kjenner seg ikkje lenger som ein hjelpelaus tilskodar. Konkret og målretta jobbar han med å finne og meistre verktøya han treng for å leve med eigne skuggesider.

Arbeidsjernet som havarerte

Det er ikkje berre den første innlegginga på slutten av nittitalet som er viska vekk frå minnet. Store deler av dei siste tjue åra er vekk. Kjetil sin teori er at hjernen beskyttar han mot det verste ved å slette det.

Men han hugsar at han har leita forgjeves etter noko normalt og stabilt.

I mange år klarte han å skjule sjukdomen.

Han var super-ingeniøren som kom først inn og gjekk sist heim frå kontoret. Kun i depressive periodar var han borte frå jobb. Oppgåver blei unnagjort i superfart, og kapasiteten var spinnvill. Ingen visste at mani var motoren. Til slutt kom ein megasmell, og etter påsken 2012 kom han seg aldri tilbake til arbeidslivet. Før no.

– Eg hadde aldri vore i jobb i dag om eg ikkje hadde slutta på medisinar. Det er eg ganske sikker på.

Konklusjonen kviler i ein stille pause.

Det å ha ein arbeidsdag å stå opp til igjen betyr langt meir enn lønnsslippen.

Eigenverd, arbeidsglede og normalitet er sakte men sikkert på veg tilbake. Sommaren 2019 starta han eiga bedrift, og tek praktiske oppdrag under bedriftsnamnet «Kjetils Littavhvert».

Frå dødsønske til supermann

– Så, då er me snart klar.

I den vesle stova står frokost-TV på mumling, og slår fargerike skuggar på veggane i morgonmørket. Kaffitraktaren er ferdig, og ein oransje termos ventar på arbeidsdagen. Klokka kryp mot ni. Klokkeslett er viktige. Han bruker tid som kompass, for å orientere seg i ulendt mentalt terreng.

Me ruslar ut og set oss i ein iskald pickup. Køyrer til den vesle arbeidsplassen han har laga sjølv, og låser opp «det aller helligaste» verktøyskjulet. Utstyr til store og små oppdrag dekker veggar, tak og golv. Han leiter fram reiskapar for dagens oppgåver.

Strenge rutinar, føreseielegheit og faste tidspunkt for arbeid, søvn og andre gjeremål, er ein viktig del av jobben med å halde seg i vater.

Han dreg på jobb mellom åtte og ni.

– Om eg vaknar og er klar klokka seks, kan det bety at eg er på veg mot mani. Er eg ikkje klar til ni, kan det bety at eg er på veg inn i ein tyngre fase. Same med å ende dagen, eg sluttar tre. Vil eg jobbe lenger, kan det bety at eg er i ferd med å bli hyper.

Då går alarmen, og han må gjere noko for å stoppe toget før det sporar av, som han forklarer det.

Det kan bety å legge frå seg arbeidet, uansett kor kjekt det er. Å ikkje bli for ivrig og gira er ei av mange utfordringar. Tjoho-kjensla som er så berusande god, er farleg for Kjetil. Så han må jekke seg ned. Men ikkje for langt ned. Sånn akkurat passe. Kjellaren er like farleg.

– Ein har jo sett dei mørkaste sidene av seg sjølv, opp til fleire gonger. Og vore der at livet ikkje er verdt å fortsetje. Samstundes som ein har maniske fasar kor ein er uovervinneleg. Supermann.

For å halde psyken i sjakk, slutta han med medisinar våren 2019. Da hadde han brukt dei i nesten 15 år. Han ville prøve å gjere jobben sjølv, og fekk plass på medisinfri avdeling på UNN Åsgård i Tromsø. Same plassen som han vakna så forvirra for tjue-ish år sidan, men no på ei ny og ganske spesiell avdeling. Frivillig denne gongen. Og motivert.

– Eg ville tilbake til Kjetil. Finne han igjen. Eg har lyst å vera glad, trist, sint. Eg har lyst å ha eit liv som fungerer. Og vite at dei følelsane eg har er ekte. At det ikkje er ein biverknad, men faktisk ein følelse eg har.

Kontroversielt eksperiment

Biverknadar og manglande effekt av medisinar er eit problem for fleire pasientar i psykiatrien. Det var grunnen til at brukarorganisasjonane ønska seg eit tilbod der dei kan få hjelp på andre måtar.

Pasientane var glade for å bli høyrde, men fagmiljø er splitta og debatten har veksla mellom hurra og harnisk. Steile frontar, grunna mangel på vitskapelege bevis.

Anekdotiske historier til side, så veit me ikkje korleis, om eller for kven dette faktisk fungerer. Ekspertar er einige om at det er skralt med forsking og kunnskap om medisinfri behandling, men ikkje einige om kor mykje det er greitt å prøve seg fram på pasientane.

Overlege og psykiater Magnus Hald ved medisinfri avdeling på UNN Åsgård meiner det er både greitt, spanande og banebrytande å våge å prøve seg fram, om pasienten ønsker det.

Hald har vore med sidan oppstart i Tromsø, og meiner arbeidet som blir gjort ved avdelinga er viktig nybrottsarbeid som han håper vil skape ringverknader og påverke haldningar og kultur i psykiatrien.

Venleg og avslappa i dongeri og fleece, viser han veg inn på ei lys avdeling med friske potteplanter. Store vindauga slepp inn nordnorsk himmel, hav og fjell. Døra merka «Medikamentfritt behandlingstilbod» smekk att bak oss. Ei historisk dør i norsk psykiatri.

– Då me skulle etablera medikamentfri behandling her, så prøvde me å finna eit tilsvarande tilbod å læra av. Og me fann ingen. I heile verda.

Han presiserer at han snakkar om psykiatri i offentleg regi, og behandling av tunge diagnosar utan bruk av antipsykotika. Lettare diagnosar, private behandlingsstader, og andre typar medisinar kan han ikkje svare for.

Ved avdelinga på Åsgård tek dei imot pasientar med bipolare- og psykoselidingar. Ei tung pasientgruppe som tradisjonelt har blitt behandla med medisinar.

– På ein måte kan du seie det er ein type eksperiment.

Hald meiner det er trygt, trass i at det førebels kan sjåast som utprøving på alvorleg sjuke pasientar.

– I hovudsak så er det trygt, så lenge det er noko pasienten sjølv ønsker, forstår, og får til å samarbeide om.

Men også:

– Absolutt kontroversielt. Det er jo norske fagfolk som skriv artiklar i internasjonale tidsskrift om at norske psykiatrar ikkje trur på dette i det heile tatt.

Maling og musikk vs. piller og sprøyter

Store, fargerike hjarte måla av pasientane, dekker veggen i kunstrommet. Kunstterapi er eit av tiltaka som skal erstatte medisinane på avdelinga i Tromsø.

Det handlar ikkje om å kaste pillene og krysse fingrane. Sjukdom må handterast, og symptom må lindrast. Målet er å finne ut korleis det best kan gjerast, og eit av premissane på Åsgård er at pasienten sjølv skal få bestemme, i samarbeid med behandlar. Den enkelte si erfaring og eigeninnsikt har verdi, meiner han.

Dei som treng det kan få hjelp til nedtrapping, og opplegget består av samtaleterapi, diverse aktivitetar, terapiformer som musikk og kunst, trening, og såkalla «recovery verkstad», der dei skal lære å ta grep om sjukdom, utfordringar, og få det betre i livet generelt.

Hald understrekar at dette ikkje er for alle. Mange føretrekker medisinar. Folk må ønske det sjølv og vera motivert. Nedtrapping og kutt må gjerast kontrollert, og det er viktig med oppfølging.

– Viss du tek vekk medisinar hos alle, så vil nokon få store problem og plagene kan kome tilbake.

Utfordringa er at ein ikkje veit kven som kan klare seg utan, og medisinerer alle – for sikkerheits skuld. Pasientar som ikkje har nytte av medisinen, får ofte bare fleire typar og større dosar. Dette skjer fordi behandlarar er redd for å prøve kva som skjer med pasientane om ein trapper ned, seier Hald.

Han meiner medisinfri behandling er eit steg i rett retning for ein bransje som er for slepphendt med pilleglaset.

Sjukdom eller biverknad?

Hovudverk, trøytte, kvalme, oppkast, forstopping, vektauke, sløra syn, tung pust, ukontrollerbare rykkingar, krampeanfall, skjelvingar, bevegelsesforstyrringar, søvnvanskar, rastløyse, angst, auka risikofaktorar for hjartesjukdom, mareritt, sjølvmordstankar og suicidal åtferd.

Eit lite utval av ei rekke vanlege eller svært vanlege biverknadar av medisinane Kjetil tok, ifølge felleskatalogen.

Han blei likegyldig, og både vondt og godt forsvann. På eit tidspunkt var dette bra understrekar han, og meiner det redda han på det sjukaste. Biletet er ikkje svart-kvitt.

– Medisinane har nok hjelpt meg på beina. Dei gav meg tid til å summe meg, lande litt, og kome i behandling og terapi. Dei redda meg nok gjennom det verste. Eg trur ikkje eg hadde klart meg utan medisinar frå starten av, det hadde nok gått ille. Men då det byrja gå år følte eg at eg mista meg sjølv.

Etter kvart fekk han behandling for biverknader heller enn diagnose, meiner han.

– Den eine pilla skulle ta ein ting, den andre skulle fjerne noko anna, og så ein tredje mot biverknadane av dei to første.

Han følte seg som ein ufrivillig forsøkskanin.

– «Me prøver dette og ser kva som skjer». Eg følte det blei ein slags risikosport. Som pasient er du ikkje den som roper og skrik høgast. Ein tek imot den hjelpa ein får, og stoler på kloke hovud som skal hjelpa.

Bekymra for konsekvensar

Feil- og overmedisinering er ei utfordring, bekreftar Ulrik Fredrik Malt, professor i psykiatri og leiar for Norsk psykiatrisk forening.

Men medisinfri behandling er feil løysing på eit djuptstikkande problem, som heller må takast ved rota, meiner han.

– Kva er så problemet?

Sindig professor går i turbomodus.

For lite tid, pengar, ressursar, kunnskap, fagleg oppdatering, miljøtiltak og psykiatrar. Slik samanfattar Malt grunnane til feil- og overmedisinering. Han meiner medisinfri behandling er farleg forenkling av ein komplisert floke.

– Problemet er at ein del forstår det som at det skal vere medisinfritt tilbod utan omsyn til konsekvensane. Då blir det ganske meiningslaust, med mindre samfunnet synst det er greitt at personar i sinnssjuk fase kan skade seg sjølv eller andre.

Det viktige er å få bukt med den gjennomgåande feil- og overmedisineringa. Då vil pasientar generelt få det betre, og behovet for medisinfrie tilbod vil forsvinne, seier Malt. Han meiner ei mindre gruppe vil kunne ha nytte av tilbodet som det står i dag, men trur ikkje det vil pløye nye vegar, og er bekymra for dei mest sårbare pasientane.

– Det vil fort vise seg at dei sjukaste på sikt vil kunne ha eit dårlegare forløp og få meir komplikasjonar.

Ifølge Helsedirektoratet blir det jobba breitt for å lære meir om bruk og nedtrapping av antipsykotika.

Kva som vil skje vidare med satsinga og pasientane er avhengig av resultat av utprøving og ytterlegare forsking på området, skriv direktoratet i ein e-post til NRK.

Med legen som portvakt

– Me oppfattar medisinfri behandling som eit paradigmeskifte.

Det seier Dagfinn Bjørgen, dagleg leiar ved Kompetansesenter for brukarerfaring og tjenesteutvikling (KBT).

Bjørgen står bak ein rapport om satsinga på oppdrag frå Helsedirektoratet i 2018. Han såg på korleis oppdraget har blitt løyst rundt om i landet, og kva det betyr for pasientane.

Særleg éin ting sit han att med: Legen si tru og synsing er avgjerande.

– Når legen er portvakt vil det vere eit hinder om legen ikkje trur på medisinfri behandling. Det kan gjera tilbodet utilgjengeleg for grupper som kan ha nytte av dette, seier han.

Eit stort problem, meiner spesialrådgjevar Siri Bråtane i Mental Helse, som stod på barrikadane for tiltaket i mange år.

– Vi opplever at ein del behandlarar bruker «fagleg forsvarlegheit» for å forsvare eksklusjonskriteria. Korleis definerer dei forsvarleg? Vi har mange eksempel på at mindre medisinbruk har gjeve folk eit heilt nytt liv.

Tvangsbehandling er eit eksklusjonskriterium ved dei fleste behandlingsstadane. Tvang er krenkande og skadeleg for mange, og desse pasientane må også få eit val, meiner Bråtane.

– Å få tilbod om medisinfri behandling vil betra behandlingsrelasjonen og minske behovet for tvang, då ein må jobbe med menneske på ein annan måte, seier ho.

Usikker framtid

Alvorsdraget lettar ein augneblink, og landar i kloke rynker og eit blanda smil.

Håp og draumar er temaet på kontoret til overlege Magnus Hald på Åsgård.

Han håper å skape noko som på sikt kan farge heile feltet.

– Dette er kjempespanande!

– Kvifor?

– Fordi det er noko annleis, og eit veldig demokratisk perspektiv på behandling. Det er også eit demokratisk perspektiv på kva slags kunnskap som er gyldig og har rang.

Diskusjonen rundt medisinar er endra, satsinga får internasjonal merksemd, ifølge Hald.

​Men det er ikkje ei suksesshistorie ennå.

– Me har ein lang veg å gå for å verkeleg få til eit konsistent, godt tilbod som me veit at har noko for seg over tid. Så langt har me fått ein del ting på dagsorden. Mange ulike meiningar og krefter verkar inn. Det er vanskeleg å seie kva retning dette vil ta. Me har ingen endelege svar, berre rammer, utgangspunkt og eit ønske om å lukkast.

Eit blaff av game on i elles mildt blikk.

– Det blir kjempespanande å sjå om me får det til over tid. Eller om det går rett i vasken. Me får sjå.

Det verdifulle valet

Kjetil Ernstsen treng ikkje venta og sjå. For han er kvar vesle siger bevis godt nok.

– Eg lærer kvar einaste dag, ting og signal. Dette er museskritt i rett retning. Det tek tid. Utruleg lang tid. Så må ein berre vere tolmodig i prosessen.

​Hissig sirkelsag et seg nådelaust inn i treverk og trommehinne. Utfor det snødekte verktøyskjulet legg han siste hand på ein brun trebenk. Når hendene jobbar får hovudet kvile.

Kjetil tviler på om han nokon gong vil sitje på eit kontor som ingeniør igjen. Men det er greitt.

Den viktigaste jobben er å lukkast med å leva medisinfritt. Å møte seg sjølv utan filter krev sin mann. Diagnosen klokker ikkje ut i helger og feriar, og etter at han slutta må han vera på vakt 24/7.

– Det er utruleg mykje meir arbeid. På medisinar slepp du å ta kampen. Du får litt hjelp i svingingane.

Han sukker frå magen, og smiler skeivt.

– Det er ein slitsam prosess, svingingane er så hurtige. Det kan gå frå time til time, og frå minutt til minutt. Så det er ein kamp heile dagen.

Men:

– Det er verdt det fordi eg har kome meg ut i jobb. Eg har kome meg ut på tur. Kroppen fungerer igjen. Eg har eit liv. Sjølv om eg lever med det eg surrar med i hovudet. Å gå rundt i ein medisinrus var ikkje noko for meg.

Utan piller må han navigere mental turbulens på andre vis. Rutinar, føreseielegheit og jobb er viktig. Men ikkje nok.

Han ryddar vekk arbeidsdagen, og me set oss i bilen. Kalde fingrar fomlar med mobilen, og ei mørk forteljarstemme fyller augneblinken med intens dramatikk.

Lydbøker og lange køyreturar dempar rodeo-følelsar og tankekøyr.

Enkle ting med stor effekt. Natur, trim og avspenning er andre verktøy. I tillegg får han hjelp av psykolog og psykiatrisk sjukepleiar jamleg, for å bli betre kjend med både seg sjølv og sjukdommen.

– Det er viktig å vere ærleg med seg sjølv. Registrere og kjenne etter kva som skjer og kor du er på tur. Eg trur det er nøkkelen til heile min eksistens for tida. At eg klarer å setje ord på kva eg tenker og føler.

Håp, glede, sinne og sorg kom tilbake då han slutta på medisinane. Samt tru på eigen styrke og framtid.

Han vil ikkje rosemåle historia si. Sjukdommen er bedriten, både med og utan medisinar. Det stod mellom pest og kolera, men han fekk i alle fall velje sjølv.

Det er han takksam for.

– Det viktigaste er at ein har eit val. At folk generelt har eit val. Det går an å leve eit medisinfritt liv. Om det er for alle, det veit eg ikkje. Men for meg var det rette valet.